Jelcz M121M - autobus miejski niskowejściowy produkowany przez firmę Jelcz w latach 1995-2004.

Jelcz M121M był pierwszym autobusem miejskim firmy Jelcz dostosowanym do potrzeb osób o ograniczonej mobilności - posiada niską podłogę w przedniej części pomiędzy pierwszymi, a drugimi drzwiami, oraz specjalne miejsce do przypięcia wózka inwalidzkiego. Podłoga znajduje się na wysokości 37 centymetrów nad jezdnią, dodatkowo podczas postoju na przystanku można ją obniżyć o kolejne 8 cm dzięki funkcji przyklęku. Tylna część autobusu jest podniesiona względem przedniej i oddzielona od niej schodkami. Jest to więc autobus niskowejściowy.

W 1994 roku przedstawiono prototyp pierwszego polskiego autobusu niskopodłogowego. Nosił on oznaczenie Jelcz MN120M i tak naprawdę był niskowejściową wersją autobusu Jelcz 120MM/1. W stosunku do swojego wysokopodłogowego brata posiadał na nowo zaprojektowane wnętrze oraz przednią oś portalową Jelcz 65N. Prototyp ten wyposażony został w niemiecki silnik diesla MAN D0826 LUH05 o mocy maksymalnej 230 KM, współpracujący z 4-biegową skrzynią automatyczną ZF 4HP-500. Nowością zastosowaną w tym prototypie była możliwość przyklęku pojazdu, dzięki całkowicie pneumatycznemu zawieszeniu.

Rok później model ten został wprowadzony do produkcji seryjnej pod oznaczeniem zmienionym na M121M, jedyną zmianą techniczną było stosowanie w standardzie 3-biegowej automatycznej skrzyni biegów Voith D851.3 (ZF 4HP-500 i 5HP-500 w opcji). Z uwagi na dosyć powolne przelożenie mostu napędowego (5,86, dopiero później zmieniono na 5,125) jedynie skrzynia 5HP500 była właściwym rozwiązaniem, ponieważ pozostałe (ZF4HP-500 i VoithD851.3) nie posiadają nadbiegu, przez co drastycznie ograniczona jest prędkość maksymalna pojazdu i zużycie paliwa jest stosunkowo wysokie.

Pierwszą modernizację autobus ten przeszedł już pod koniec 1995 roku. Zastosowano nową ścianę tylną wykonaną z tworzywa sztucznego oraz drzwi wejściowe z wklejaną szybą.

W roku 1996 nastąpiła kolejna, lecz tym razem znacznie poważniejsza, modernizacja. Pojazd uzyskał nową ścianę przednią z panoramiczną szybą, we wnętrzu zlikwidowano podesty, które znajdowały się w przedniej niskopodłogowej części autobusu, przeniesiono zbiornik paliwa na prawe przednie nadkole, przez co pojawiły się nowe obudowy ze zintegrowanym fotelem. W przedniej części nadwozia obniżono linię okien.

Dwa lata po gruntownej modernizacji modelu pojawił się w ofercie silnik MAN D0826 LUH12 spełniający normę czystości spali Euro-2, jednostka ta zastąpiła stosowany dotychczas silnik spełniający normę Euro-1.

Od 2000 model M121M, tak jak wszystkie autobusy firmy Jelcz, posiada kratownice oraz poszycie wykonane ze stali nierdzewnej, dzięki czemu wydłużony został czas przewidywanej eksploatacji tego autobusu.

Produkcję seryjną zakończono w 2004 roku.

Od momentu wprowadzenia do sprzedaży autobus cieszył się dużą popularnością wśród przewoźników. Ponad 100 egzemplarzy trafiło w latach 1995-1998 do samej tylko Warszawy. Za sprawą tego sukcesu stał fakt, że pojazd zapewniał komfort podróży niepełnosprawnym, jednocześnie pozostając relatywnie tanim w porównaniu do zachodniej konkurencji. Nie bez znaczenia był również fakt, że autobus był zbliżony konstrukcyjnie do innych obecnych już na rynku produktów Jelcza, co obniżało ewentualne koszty serwisowania i napraw.

Pierwszy polski autobus niskowejściowy - Jelcz M121M - jeździł na testach w MZA od 3 marca 1995 r. przez ponad miesiąc, na linii 105. Z braku funduszy jeszcze przez wiele miesięcy nie zdecydowano się na zakup tego autobusu. W grudniu 1995 r. na ulicach pojawił się Jelcz M121M nr 4550 zakupiony dla MZA przez miasto Konstancin-Jeziorna (stąd początkowo miał konstancińską rejestrację). Był on wkładem tego miasta w uruchomioną 18.12.1995 r. linię 700 spod Dworca Centralnego do Konstancina. 4550 to jeden z pierwszych egzemplarzy serii 121, dlatego wyglądem znacząco odbiega od późniejszych pojazdów.

W roku 1996 wydatki miasta skupiały się głównie na żenujących obchodach 400-lecia stołeczności Warszawy i remoncie Nowego Światu. Dopiero w ostatnich dniach roku udało się wygospodarować środki na nowe autobusy. Dla dodania prestiżu temu faktowi zadecydowano, że mają to być autobusy niskowejściowe. Ze względu na duże potrzeby postawiono na ilość i zakupiono 50 najtańszych dostępnych na rynku autobusów typu Jelcz M121M.

Jelcz M121M to model autobusu wprowadzony do oferty Jelczańskich Zakładów Samochodowych w 1995 roku. Autobus ten jest wersją rozwojową Jelcza 120M. Niską podłogę uzyskano przez obniżenie poziomu podłogi w przedniej części pojazdu. Pierwsze dwa wejścia są bezstopniowe, w trzecim trzeba pokonać dwa schodki. Za tylną krawędzią drugich drzwi zaczyna się wznios podłogi. Pozostawienie wysokiej podłogi w tylnej części pojazdu miało na celu zachowanie dotychczas stosowanego wzdłużnego usytuowania silnika. Uniknięto również montażu portalowego mostu napędowego, co wpłynęło na obniżenie ceny końcowej pojazdu. Do napędu posłużył znany już z Jelczy 120MM silnik MAN, sprzęgnięty z automatyczną, 4-biegową skrzynią biegów ZF. Autobus zawieszono na miechach powietrznych, sterowanie pracą zawieszenia realizowano elektronicznie z możliwością przyklęku. Nadwozie autobusu wykonano ze stalowych rur prostokątnych i kwadratowych, łączonych poprzez spawanie. Poszycia boczne wykonano z obustronnie cynkowanej blachy. W ścianie przedniej i tylnej zastosowano tworzywa sztuczne. Dobrą widoczność przednią zapewniła panoramiczna szyba. Boczne szyby zamocowano do nadwozia poprzez klejenie. Zasadniczą wadą wizualna pojazdu na długie lata pozostała nierówna linia okien bocznych, szczególnie rażąca z lewej strony pojazdu. Pozostałe elementy stylistycznie starały się nadążać za konkurencją z połowy lat 90-tych - Mercedesem O405N i MANem NL202. Wnętrze pojazdu prezentuje się mało przestronnie w przedniej części, ze względu na bardzo rozbudowaną kabinę kierowcy, stosunkowo wysoko umieszczoną krawędź dolną okien oraz duże, plastikowe obudowy nadkoli, zapożyczone z autobusu O405N. W tylnej części autobusu podłoga znacząco wznosiła się, przejście między drugimi a trzecimi drzwiami wymagało pokonania 2 stopni pośrednich. We wnętrzu znalazły się miejsca siedzące, przy czym większość siedzisk stanowiły twarde, plastikowe, wandaloodporne siedzenia. Ściany boczne i podsufitkę wyłożono laminatami, a w narożnikach przy suficie poprowadzono kanały osłonięte pomalowaną na biało blachą. Cechą charakterystyczną Jelcza M121M jest głośny warkot silnika, zarówno w środku jak i na zewnątrz, związany z nienależytym wyciszeniem komory silnika.

Pierwsze 4 Jelcze M121M (4630-4633) wyjechały w styczniu 1997 r. na linię 127. W porównaniu do pierwszego Jelcza M121M #4550, autobusy te posiadały zmienioną ścianę przednią oraz tylną, zwiększone okna w przedniej części, większą kabinę kierowcy oraz usunięte podesty w przedniej części wnętrza. Zbiornik paliwa przeniesiono na nadkola.

Przez kolejne lata kontynuowano politykę, w której pierwszorzędnymi kryteriami przy zakupie były cena i niska podłoga. Jelcz M121M, jako najtańszy niskopodłogowy autobus na rynku, warunki te spełniał, stąd ilość tych autobusów wzrosła do 1998 roku do 109 sztuk.

Kolejne cztery serie dostaw minimalnie różniły się między sobą, m.in. czołowym wlotem powietrza (od trzeciej serii podwójny wlot powietrza na zderzaku zastąpiono pojedynczym), okienkiem tylnego wyświetlacza (mocowane w uszczelce zastąpiono wklejanym), typem wyświetlacza (w pierwszej i drugiej serii - R&G, w trzeciej - Pixel, w czwartej- oba), typem skrzyni biegów, dzwonkami ostrzegawczymi, a także rozmieszczeniem elementów pulpitu kierowcy.

W latach 1998-2000 w wielu Jelczach M121M ujawniły się wady konstrukcyjne, m.in. pękanie konstrukcji dachu. Autobusy były masowo wysyłane do serwisu w Jelczu, a zamiast nich jeździły wypożyczone od producenta pojazdy zastępcze.

Do zakupu Solarisów U12 w 2007 r. Jelcze M121M były jedynymi w MZA pojedynczymi autobusami z niską podłogą. Początkowo, do czasu zakupu wielkopojemnych autobusów niskopodłogowych, wysyłano je na najbardziej obciążone linie takie jak 111, 125, 509, 524, 525, spodziewając się, że niska podłoga zrekompensuje braki pojemnościowe. Obecnie Jelcze M121M obsługują linie mniejszego znaczenia oraz na przebiegających przez grożące zawaleniem wiadukty.

Od 2005 r. Jelcze M121M poddawane są remontom. Najmniej wytrzymałym elementem kratownicy okazała się konstrukcja nadkoli, szybko uszkadzana przez korozję, wywoływaną przez sól zalegającą zimą na drogach. W latach 2005-2006 r. 10 Jelczy M121M wysłano na naprawę główną do fabryki w Jelczu. W jej trakcie wymieniono nadwozie na nowe, wykonane ze stali nierdzewnej, ze zmienioną ścianą przednią i tylną. Taki remont dotyczył pojazdów o numerach: 4691 (ex-4753), 4737, 4742, 4773, 4793, 4795, 4801, 4861, 4867, 4876 (ex-4713). W niektórych jelczach w trakcie remontu zamontowano monitoring wnętrza, co poskutkowało wysyłaniem ich również na linie nocne.

W 2007 r. w przetargu na kupno 50 autobusów 12-metrowych zwyciężyła firma Polskie Autobusy. Miejskim Zakładom Autobusowym zaoferowano model M121I/4. Autobus ten był zmodernizowaną wersją Jelcza M121M. Zmiany dotyczyły wyglądu zewnętrznego, wnętrza, układu napędowego i materiałów konstrukcyjnych. Wygląd zewnętrzny odświeżono poprzez zastosowanie nowej ściany przedniej (wykonanej z PWS), znanej ze zmodernizowanych w 2005 roku jelczy. Zmieniono również ścianę tylną i wyrównano wreszcie linię okien. Przy drzwiach pojawiły się przyciski do otwierania drzwi przez pasażerów. Do napędu posłużył tym razem 6-cylindrowy, pionowy silnik Iveco NEF F4 AE 3682, o mocy 194 kW (264 KM), spełniający normę czystości spalin Euro IV. Jednostka ta osiągała moc maksymalną przy 2500 obr/min, a największy moment obrotowy - 1000 Nm - utrzymywał się w zakresie 1250- 1850 obr/min. Silnik sprzęgnięto z 4-biegową skrzynią biegów Voith D854.5. Niezmienione zostało zawieszenie, sterowanie przez ECAS firmy WABCO. Oś przednią typu Jelcz 65N osadzono na dwóch miechach pneumatycznych, a prowadzenie kół stanowią 2 podłużne wahacze. Do tłumienia drgań osi przedniej posłużyły 2 amortyzatory teleskopowe. Zastosowano również poprzeczny drążek reakcyjny z przegubami gumowo-metalowymi. Most tylny zawieszono na 4 miechach pneumatycznych, zamocowano 4 drążki reakcyjne i 4 amortyzatory, a do zmniejszania przechyłów posłużył stabilizator poprzeczny prętowy. Nadwozie wykonano ze stali nierdzewnej, co w założeniu miało wyeliminować problemy z korozją w kilkunastoletniej eksploatacji. Poszycie boczne wykonano z blachy nierdzewnej o grubości 1mm, klejonej do szkieletu nadwozia. Klapy boczne i poszycie drzwi wykonano ze stopów aluminium. Od środka ściany boczne wyłożono płytami laminowanymi UNILAM o grubości 2,5mm. Dolny pas przypodłogowy wykonano zaś z blachy stalowej. Podłogę stanowi sklejka wodoodporna o długości 12 mm, wyłożona wykładziną. W środku znalazło się 27 foteli Astromal AM 2000 City oraz 4 miejsca siedzące w wytłoczeniach na nadkolach przednich. Zastosowano ogrzewanie wodne z silnika, wspomagane przez grzejniki konwektorowe i nagrzewnicę BEHR. Kabinę kierowcy wyposażono w oddzielne ogrzewanie i 3-stopniowe wentylatory elektryczne. Do oświetlenia wnętrza posłużyło 10 opraw świetlówkowych. Informacja pasażerska znalazła się na diodowych tablicach Pixel. Na poręczach zamocowano kasowniki Ascom Montel. Ze względu na osiąganie zadanej czystości spalin poprzez wtrysk AdBlue przed katalizatorem, konieczne stało się zamontowanie 26- litrowego zbiornika na ten płyn. W autobusie pozostawiono łączenia poręczy znane z Berlietów PR100 oraz niezbyt ergonomiczny pulpit kierowcy.

Jelcze M121I dostarczano od listopada 2007 do marca 2008. Rozmieszczono je po 25 sztuk na zajezdniach R-3 Ostrobramska (4925-4949) i R-4 Stalowa (4900-4924).

W 2009 roku MZA zakupiły jeszcze 4 autobusy nieistniejącego już producenta. Autobusy zakupiono prawdopodobnie u syndyka lub u przedstawicielstwa Polskich Autobusów. Ich wykończenia podjęła się firma AutoMatunin z Jelcza-Laskowic, zajmująca się na codzień serwisowaniem samochodów ciężarowych oraz remontami autobusów lotniskowych firmy Cobus. Jelcze różnią się od zakupionych w latach 2007-2008 tylko detalami. Skierowano je na zajezdnię Stalowa, gdzie otrzymały numery 4950-4953. Najbardziej wyróżnia się jelcz #4953, który posiada zieloną tapicerkę siedzeń.

Dane techniczne:
typy nadwozia: niskowejściowy autobus miejski klasy MAXI
okres produkcji: 1995-2009
długość [mm]: 11965 lub 11947
szerokość [mm]: 2500
wysokość [mm]: 3021 lub 3220
rozstaw osi [mm]: 6100
zwis przedni [mm]: 2580
zwis tylny [mm]: 3320
masa własna [kg]: 9800
masa całkowita [kg]: 17500
obciÄ…ĹĽenie przĂłd [kg]: 6600
obciążenie tył [kg]: 10900
ilość miejsc: 100 lub 104
miejsc siedzÄ…cych: 32 lub 31
miejsc stojÄ…cych: 68 lub 71
ilość drzwi: 3
szerokość drzwi [mm]: 1220
układ drzwi: 2-2-2
układ stopni: 0-0-2
pojemność zbiornika paliwa [l]: 250
wysokość podłogi w I drzwiach [mm]: 370
wysokość podłogi w II drzwiach [mm]: 370
wysokość podłogi w III drzwiach [mm]: 936
po zastosowaniu przyklęku: obniżenie o 80 mm
silnik: typu MAN D0826 LUH05 lub MAN D0826 LUH12 lub IVECO F4 AE 368
pojemność skokowa [l]: 6,87
moc maksymalna [KM]: 230 lub 220 lub 252
maksymalny moment obrotowy [Nm]: 820
skrzynia biegĂłw: ZF 4HP-500 lub ZF 5HP-500 lub Voith D851.3 lub VOITH D854.5
oĹ› przednia: Jelcz 65N
oĹ› tylna: Jelcz MT 1032.A
hamulce: przód i tył bębnowe
ogumienie: 11 R22,5