BTR-60 to sowiecki transporter opancerzony. Pierwszy z sowieckich ośmiokołowych transporterów.
Pod koniec lat 50. XX wieku rozpoczęto w ZSRS prace nad następcą BTR-152. Efektem tych prac był opracowany na przełomie lat 50. i 60. prototyp nowego transportera. Po testach został on w 1959 roku przyjęty do uzbrojenia jako BTR-60P. Pierwsza publiczna prezentacja miała miejsce w 1961 roku.
BTR-60P był pojazdem ośmiokołowym, z napędem na wszystkie koła. Kadłub pancerny dzielił się na dwa przedziały: załogowy z przodu i napędowy z tyłu. W przedniej części przedziału załogowego miejsca obok siebie zajmowali mechanik-kierowca i dowódca, za nimi znajdowały się ławki, na których siedziało od 8 do 16 żołnierzy desantu. Przedział desantowy był odkryty. Za przedziałem desantowym znajdował się przedział napędowy z dwoma silnikami gaźnikowymi. Uzbrojenie pojazdu stanowił jeden karabin maszynowy SGMB kalibru 7,62.
Wkrótce po rozpoczęciu produkcji BTR-60P rozpoczęto prace nad wersją dowódczą tego wozu. Miała ona nosić oznaczenie BTR-60PK. Podstawową różnicą w stosunku do BTR-60P było zastosowanie zamkniętego przedziału desantowego. Dzięki temu możliwe było wyposażenie pojazdu w układ ochrony przed bronią masowego rażenia. Ponieważ ówczesna doktryna Armii Radzieckiej przewidywała użycie taktycznej broni jądrowej, nowy pojazd produkowany od 1963 roku stał się wersją podstawową pod oznaczeniem BTR-60PA.
W 1966 roku rozpoczęto produkcję finalnej wersji BTR-60PB. Była ona wyposażona w obrotową wieżę z karabinami maszynowymi KPWT i PKT. Ponieważ montaż wieżyczki utrudnił wsiadanie przez górny właz, pojazd wyposażono w dwa niewielkie włazy boczne.
Produkcję BTR-60 zakończono w połowie lat 70. po rozpoczęciu produkcji transportera BTR-70.
Odpowiednikiem BTR-60 używanym przez Wojsko Polskie był transporter OT-64 SKOT. Na uzbrojeniu Wojska Polskiego znajdowały się jedynie pojazdy w wersji BTR-60PU-12 (50 sztuk dostarczono z ZSRR w latach 1976–1980 jako punkty dowodzenia zestawami rakietowymi 9K31 Strzała-1, a następne 15 w latach 1986–1988 z zestawami 9K35 Strzała-10).
BTR-60 był również używany przez oddziały ZOMO, a następnie Policję. Na początku pierwszej dekady XXI wieku między innymi na skutek strzelaniny w Magdalence polska Policja zakupiła dodatkowo samochody opancerzone Dzik-AT.

Wersje
BTR-60P – pierwsza wersja seryjna. Odkryty przedział desantowy.
BTR-60PA – wersja z zamkniętym przedziałem desantowym.
BTR-60PB – wersja z obrotową wieżą i dwoma karabinami maszynowymi (KPWT i PKT).
BTR-60PBK – wóz dowodzenia kompanii. Dodatkowo wyposażony w dwie radiostacje R-123 i jedną R-148.
BTR-60 1W18 – wóz rozpoznania i obserwacji pododdziału artylerii.
BTR-60 1W19 – wóz kierowania ogniem artylerii.
BTR-60 R-145BM – wóz łączności wyposażony w dwie radiostacje R-111 (lub R-171), jedna R-123 (lub R-173), jedną R-130M oraz jedna z rodziny R-8.
BTR-60 R-975 – wóz rozpoznania przeciwlotniczego wyposażony w radiostacje rodziny R-8, oraz jedną R-123 (lub R-173).
BTR-60-Z-351BR – samobieżna polowa stacja prądotwórcza z agregatem prądotwórczym o mocy 20 kW.
BTR-60-P-238BT – wóz łączności radiowej.
BTR-60-P-240BT – wóz łączności. Poza wyposażeniem identycznym jak BTR-60-P-238BT dodatkowo posiada łącznice łączności przewodowej.
BTR-60-P-241BT – wóz łączności przewodowej.
BTR-60-R-173B – wóz łączności wyższego szczebla wyposażony w radiostacje łączności taktycznej (np. R-123) i radiostację łączności operacyjnej (np. R-405).
BTR-60-R-140BM – wóz łączności szczebla taktycznego wyposażony w radiostację krótkofalową (np. R-140) oraz radiolinię R-405 i radiostację R-123.
BTR-60-R-145 – wóz łączności wyposażony w radiostację R-145.
BTR-60-R-156BTR – wóz łączności radiowej szczebla operacyjnego z radiostacją wysokiej częstotliwości (np. R-156) oraz radiolinię R-405 i radiostację R-123.
BTR-60-R-409BM – wóz łączności z radiolinią R-409.
BTR-60PU – wóz dowodzenia
MTP-2 (МТП-2) – wóz pomocy technicznej.

Użytkownicy
Aktualni użytkownicy
Abchazja – 5
Afganistan – 300
Algieria – 400
Angola
Armenia
Azerbejdżan
Bhutan
Białoruś
Botswana
Bułgaria
Chiny
Chorwacja
Demokratyczna Republika Konga
Dżibuti
Egipt
Erytrea
Estonia
Etiopia
Ghana
Gruzja
Gwinea
Gwinea Bissau
Indie
Iran
Izrael
Jemen
Kambodża
Kazachstan
Kenia – 24
Kirgistan
Kuba
Kongo
Korea Północna
Laos
Liberia
Libia
Litwa – 20
Macedonia – 35
Mali – 10
Meksyk
Mołdawia
Mongolia
Mozambik
Naddniestrze
Namibia
Nikaragua
Nigeria
Peru
Polska – transportery te są używane m.in. przez Policję (w 2014 roku było to pięć sztuk[4], w 2021 już trzy sztuki[5]).
Rumunia
Rosja
Rwanda
Sahara Zachodnia
Serbia
Somalia – 5
Sudan
Syria
Tadżykistan
Turcja
Turkmenistan
Uganda
Ukraina
Uzbekistan
Wietnam
Zambia

Byli użytkownicy
Czechosłowacja
Finlandia
Grenada
Irak
Jemen Północny
Jugosławia
Liban
Jemen Południowy
Niemcy
NRD
Zair
ZSRS

Dane techniczne
Państwo: ZSRS
Producent: Gorkowskij Awtomobilnyj Zawod, Niżny Nowogród (Gorki), ZSRS
Kurganskij Zawod Koliosnych Tjagaczej (KZKT), Kurgan, ZSRs
Typ pojazdu: transporter opancerzony
Trakcja: kołowa (8×8)
Załoga: 2 + 14 (16) os.
Produkcja: 1959–1976
Wyprodukowanych: ok. 25 000 egz.
Silniki: 2 × typu GAZ-49B, benzynowe, rzędowe, 6-cylindrowe, chłodzone cieczą
Pojemność skokowa silników: 2 × 3485 ccm
Średnica cylindra: 82 mm
Skok tłoka: 110 mm
Moc maksymalna: 2 × 90 KM (66 kW)
Długość: 7560 mm
Szerokość: 2830 mm
Wysokość: 2060 mm (kadłuba)
2310 mm (całkowita)
Rozstaw osi: 4400 mm
Rozstaw kół przednich: 2380 mm
Rozstaw kół tylnych: 2380 mm
Prześwit: 475 mm
Masa bojowa: 10 300 kg
Pojemność zbiornika paliwa: 290 L
Prędkość maksymalna: 80 km/h
10 km/h (w wodzie)
Zasięg: 500 km
Moc jednostkowa: 17,47 KM/t
Brody (głęb.): pływa
Rowy (szer.): 200 cm
Ściany (wys.): 50 cm
Kąt podjazdu: 30°
Opancerzenie: stal walcowana, 7-9 mm z przodu, 7 mm z boku, 5-7 mm z tyłu, 7 mm na dnie
Uzbrojenie: 1 x wkm KPWT kalibru 14,5 mm + 1 x km PKT kalibru 7,62 mm
Zapas amunicji: 500 szt. kal. 14,5 mm + 2000 szt. kal. 7,62 mm

Katiusza (ros. Катюша) – wspólna nazwa obejmująca sowieckie wyrzutnie rakietowe BM-8 kalibru 82 mm, BM-13 kalibru 132 mm, BM-31 kalibru 310 mm i ich modyfikacje wprowadzane na uzbrojenie Armii Czerwonej począwszy od 21 czerwca 1941 roku podczas II wojny światowej.

Katiusza to zdrobnienie popularnego w Rosji żeńskiego imienia Jekatierina (Katarzyna), „Kasieńka”, „Kaśka” – taki też tytuł nosiła popularna podczas wojny w Związku Sowieckim piosenka mówiąca o tęsknocie dziewczyny do ukochanego, który odbywa służbę wojskową.

Niemcy nadali katiuszom nie mniej poetycką nazwę "organów Stalina".

Zastosowanie
Po raz pierwszy katiusze zostały użyte w boju w lipcu 1941 roku w trakcie walk o Smoleńsk, a już 8 sierpnia 1941 powołano w Armii Czerwonej osiem oddziałów artylerii rakietowej, wyposażonych w trzydzieści sześć wyrzutni każdy. Po uzyskaniu przez Związek Radziecki przewagi na froncie, zmasowany ogień katiusz był stałym elementem artyleryjskiego przygotowania natarcia każdej sowieckiej ofensywy.

Mimo niewielkiej celności prowadzonego ognia, ostrzał pozycji wroga z użyciem katiusz był bardzo efektywny, a to dzięki jego koncentracji na stosunkowo niewielkiej powierzchni i masowemu użyciu. Dochodził do tego czynnik psychologiczny – charakterystyczny dźwięk wydawany przez startujące pociski wzbudzał w niemieckich żołnierzach uczucie panicznego lęku.

Wyrzutnie rakietowe zgrupowane były w dywizjonach (4 wyrzutnie), brygadach i dywizjach. Brygada artylerii rakietowej w czasie odpalania jednej salwy, co trwało 7-10 sekund, mogła wystrzelić do 1152 pocisków, a dywizja – 3456 pocisków. Niektóre dywizje wchodziły w skład korpusów uderzeniowych naczelnego odwodu, których używano do przełamywania frontu na szczególnie ważnych kierunkach natarcia.

W dniu 1 stycznia 1944 roku Armia Czerwona posiadała:
BM-8 - 489 szt.
BM-13 - 2167 szt.
Rama M-31 - 5335 szt.
Natomiast dnia 1 maja 1945 na stanie było:
BM-8 - 364 szt.
BM-13 - 2527 szt.
Rama M-31 - 2771 szt.
BM-31-12 - 1047 szt.
W ludowym Wojsku Polskim wyrzutnie BM-8, 13, 31 i inne były na wyposażeniu samodzielnych dywizjonów i pułków artylerii rakietowej. W zależności od potrzeb jednostki te przydzielane były do oddziałów 1 i 2 Armii Wojska Polskiego.

Dane taktyczno-techniczne
Podczas strzelania obsługa kryła się w pewnej odległości od wyrzutni.

BM-8
Szynowa wyrzutnia rakietowa montowana na podwoziach samochodów ZiS-6, podwoziach czołgów lekkich T-60 oraz amerykańskich ciężarówek m.in. Studebaker US-6, dostarczanych Sowietom w ramach umowy Lend-Lease. Produkowane były wersje z prowadnicami szynowymi na 24, 36, 48 lub 72 pociski.
Zasięg: 5000-5500 m zależnie od wersji pocisku
Kaliber: 82 mm
Niemcy skopiowali wyrzutnię BM-8 i wprowadzili ją do swojego uzbrojenia pod nazwą 8 cm Raketen-Vielfachwerfer.

BM-13
Prototypy: 1941
Rozpoczęcie produkcji seryjnej: 1941
Typ broni: Samobieżna, kołowa, wieloprowadnicowa szynowa wyrzutnia niekierowanych pocisków rakietowych, montowana na podwoziach samochodów ZIS oraz zagranicznych dostarczanych z Zachodu. Rakiety M-13 montowane były w dwóch rzędach po osiem w każdym, M-13DD i M-20 tylko w jednym rzędzie, ze względu na dużą masę.
Parametry:
Wyrzutnia: 8-szynowa, 16-prowadnicowa
Masa wyrzutni w położeniu: marszowym – 7 200 kg, bojowym – 7880 kg (podwozie ZIS)
bojowym – 6800 kg (podwozie Stubaker)
Długość wyrzutni: 6700 mm (podwozie ZIS)
6735 mm (podwozie Studebaker)
Szerokość wyrzutni: 2235 mm
2400 mm
Wysokość wyrzutni: 2900 mm (podwozie ZIS)
2800 mm (podwozie Studebaker)
Obsługa wyrzutni: siedmiu żołnierzy
Trakcja wyrzutni: kołowa
Silnik: typu ZIS-5, 4-suwowy, rzędowy, 6-cylindrowy, o mocy 73 KM (podwozie ZIS)
typu Hercules JXD, 4-suwowy, rzędowy, 6-cylindrowy, o mocy 95 KM (podwozie Studebaker)
Zasięg maksymalny na drodze: do 205 km (podwozie ZIS)
do 390 km (podwozie Studebaker)
Prędkość marszowa: po drogach utwardzonych do 60 km/h (podwozie ZIS)
70 km/h (podwozie Studebaker),
po drogach gruntowych do 25 km/h
Niekierowane pociski rakietowe, stabilizowane w locie poprzez stateczniki.
Rodzaje stosowanych głowic pocisków: odłamkowy, odłamkowo-burzący, burzący, zapalający, odłamkowo-zapalający.
Zasięg pocisku M-13: 5520-9470 m, w zależności od wersji
Zasięg pocisku M-20: 5000 m
Zasięg pocisku M-13DD: 11 800 m
Kaliber: 132 mm
Długość pocisku: 1420 mm (M-13), 2090 mm (M-20), 2230 mm (M-13DD)
Kąt ostrzału w płaszczyźnie pionowej: od 7° do 40°
Kąt ostrzału w płaszczyźnie poziomej: 42°
Masa pocisku: 41,5 – 44,5 kg (M-13), 57,6 kg (M-20), 62,8 kg (M-13DD)
Masa materiału wybuchowego: 4,9 kg (M-13, M-13DD), 18,4 kg (M-20)
Szybkostrzelność: 16 strzałów w ciągu 7-10 sekund
Czas powtórnego ładowania: 5-10 min
Użytkownicy: Związek Radziecki, Afganistan, Algieria, Bułgaria, Czechosłowacja, Iran, Jemen, Kambodża, Korea Północna, Niemiecka Republika Demokratyczna, Polska, Rumunia, Węgry, Wietnam

BM-31-12
Koszowa 12-prowadnicowa wyrzutnia rakiet, produkowana od 1944 roku, montowana na podwoziu samochodowym. Łączna jej masa bez pocisków wynosiła 7100 kg.
Parametry pocisku M-31:
Zasięg: 4000 m
Kaliber: 300 mm
Długość pocisku: 1,7 m
Masa pocisku: 91,5-92,4 kg (M-31), 94,8 kg (M-31UK)
Napęd: silnik rakietowy na paliwo stałe
Prędkość maksymalna pocisku: 255 m/s (M-31), 245 m/s (M-31UK)

Inne znaczenie
Na zachodzie termin Katiusza używany jest dla określenia wszelkiego rodzaju wyrzutni rakietowych wzorowanych na sowieckich oryginałach. W szczególności dotyczy to wyrzutni używanych przez oddziały partyzanckie w Wietnamie, ugrupowania Hezbollahu, partyzantów w Iraku i Talibów.

Powojenne wyrzutnie rakietowe
W okresie powojennym powstały jeszcze m.in. wyrzutnie:
BM-14 (lata 50.), kaliber 140 mm,
BM-21 Grad (lata 60.), kaliber 122 mm,
BM-27 Uragan (lata 70.), kaliber 220 mm,
BM-30 Smiercz (od 1987), kaliber 300 mm,
TOS-1.

SU-76 to działo samobieżne produkcji sowieckiej z okresu II wojny światowej najczęściej używane w roli niszczyciela czołgów.

Historia
Działo samobieżne SU-76 powstało na bazie przedłużonego podwozia czołgu T-70. Było bardzo proste w produkcji. W czasie II wojny światowej było drugim co do liczby wyprodukowanych egzemplarzy pojazdem opancerzonym Armii Czerwonej. Cieszyło się dużą popularnością wśród żołnierzy, którzy nadali mu pieszczotliwe przezwisko „suczka” (W odróżnieniu od „suki” – „dorosłego” działa pancernego SU-85). Innym pseudonimem, który powstał po bitwie na łuku kurskim, był „gołodupny Ferdynand”, co było odniesieniem do cienkiego pancerza i podobieństwa do niemieckiego działa Ferdinand.

Warianty
OSU-76 – eksperymentalna konstrukcja oparta na podwoziu czołgu T-70.
SU-76 (oznaczenie fabryczne – SU-12) – pierwszy model produkcyjny z przedłużonym i poszerzonym podwoziem T-70, dwoma silnikami z osobnymi skrzyniami biegów ulokowanymi symetrycznie po bokach kadłuba. Przedział bojowy zamknięty od góry dachem, który jednak trzeba było demontować ze względu na niewystarczającą wentylację, prowadzącą w walce do zatrucia załogi dymem. Ze względu na niesynchroniczną pracę silników powodującą drgania rezonansowe wału napędowego wersja ta trapiona była permanentnymi awariami transmisji – wału i skrzyń przekładniowych. Proste wzmocnienie transmisji, które podjęto jako środek zaradczy, paradoksalnie jeszcze sytuację pogorszyło. Produkowany w latach 1942–1943. Wyprodukowano 560 egzemplarzy.
SU-76M (SU-12M) – wersja SU-12 zmodyfikowana doraźnie w celu likwidacji wspomnianych drgań, co osiągnięto przez amortyzację łóż silników i wprowadzenie sprężystych przegubów na wałach. Osiągnęła ona zadowalający stopień niezawodności.
SU-76M (SU-15) – trzeci, najbardziej masowo wytwarzany model, eliminujący wady poprzednich wersji – z oboma silnikami zblokowanymi szeregowo po prawej stronie kadłuba i jedną skrzynią biegów. Produkowany od 1943 do listopada 1945.

Służba
Podstawowym przeznaczeniem SU-76 miała być rola niszczyciela czołgów, ale okazało się ono także bardzo przydatne jako działo samobieżne używane do wsparcia piechoty. Cienkie opancerzenie czyniło go jednak łatwym celem dla czołgów i artylerii przeciwpancernej. Jak na swoją wielkość był to pojazd bardzo lekki, co w połączeniu z szerokimi gąsienicami dawało mu dobrą ruchliwość i zwrotność. Działa SU-76 pozostawały w uzbrojeniu Armii Radzieckiej do początku lat 60. XX w.

Działa samobieżne SU-76 stały się jednym z podstawowych dział artylerii samobieżnej ludowego Wojska Polskiego w czasie II wojny światowej. Wojsko Polskie było w tym czasie jedynym, obok Armii Sowieckiej, użytkownikiem tego sprzętu. Pierwsze pojazdy zostały skierowane w czerwcu 1944 roku do nowo utworzonych samodzielnych dywizjonów artylerii samobieżnej. Sformowano 1, 2, 3, i 4 dywizjon. Były one przeznaczone dla dywizji piechoty 1 Armii WP. Razem 52 pojazdy po 13 sztuk w każdym dywizjonie. Kolejne 52 działa skierowano dopiero w lutym 1945 do już sformowanych dywizjonów dla 2 Armii WP. Były to 6, 10, 11 i 12 dywizjon. Działa SU-76 znalazła się również na uzbrojeniu 27 pułku artylerii samobieżnej w liczbie 21 sztuk. Kolejnych planowanych pułków o numeracji 49, 51, 52 już nie sformowano. Pojazdy były również na wyposażeniu jednostek szkoleniowych – 2 sztuki w Oficerskiej Szkole Broni Pancernej i 3 sztuki w 3 Szkolnym Pułku Czołgów. Razem do końca wojny przekazano Wojsku Polskiemu 130 pojazdów. W dniu 16 lipca 1945 w służbie pozostawało 67 dział.

W okresie powojennym zakupiono znaczną liczbę tych pojazdów. W uzbrojeniu LWP pozostawały one do końca lat 50. XX w. Następnie zostały przekazane do oddziałów KBW (Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego) podlegających Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. Były tam wykorzystywane zarówno w swojej pierwotnej postaci, jak i w roli transporterów opancerzonych (ze zdemontowaną armatą i zainstalowanym wkm-em). Używano ich również w roli ciągników pancernych.

W roku 1966 LWP ponownie przejęło 221 egzemplarzy SU-76. W tym 127 szt. w wersji podstawowej, 79 szt. przebudowanych na transportery opancerzone oraz 15 ciągników pancernych. Część pojazdów przeznaczono do kasacji, natomiast pozostałe 146 egzemplarzy (83 działa pancerne i 63 transportery i ciągniki) przekazano do Wojsk Obrony Wewnętrznej. Ostatnie partie tych pojazdów wycofano na początku lat 70.

Działa SU-76 weszły na uzbrojenie armii państw Układu Warszawskiego. Wzięły też udział w wielu „powojennych” konfliktach zbrojnych.

Armia Korei Północnej posiadała w chwili wybuchu wojny koreańskiej, 75 pojazdów. Zgrupowane były w dywizjonach przeciwpancernych podporządkowanych dywizjom piechoty. 308 Dywizjon Artylerii Samobieżnej znajdował się w składzie 105 Brygady Pancernej. Niewiele koreańskich SU-76 przetrwało do końca wojny.

Węgierskie działa samobieżne SU-76, wzięły udział w walkach z armią sowiecką w październiku i listopadzie 1956. Pojazdy te znajdowały się również po stronie przeciwnika – w uzbrojeniu pacyfikujących Węgry oddziałów sowieckich.

Jeszcze w końcu lat 80 XX w., pojazdy te znajdowały się w uzbrojeniu wojsk Albanii, Rumunii, Jugosławii, Korei Północnej i Wietnamu.

Egzemplarze muzealne
Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu – SU-76
Muzeum Broni Pancernej w Poznaniu – SU-76M
Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie
Wystawa plenerowa przed budynkiem głównym – SU-76M o numerze taktycznym 203, o numerze seryjnym 403062
Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej – SU-76M o numerze taktycznym 207

Dane techniczne
Państwo: ZSRS
Producent: Gorkowskij Awtomobilnyj Zawod, Niżny Nowogród (Gorki), ZSRS
Zawod No. 38 im. Kirowa
Zawod No. 40
Typ pojazdu: średnie działo samobieżne niszczyciel czołgów
Trakcja: gąsienicowa
Załoga: 4 os. (dowódca, kierowca, celowniczy, ładowniczy)
Prototypy: 1942
Produkcja: 1942-1945
Wyprodukowanych: 14 292 egz.
Silniki: 2 × typu GAZ 70 (zespół napędowy GAZ 203), benzynowe, rzędowe, 6-cylindrowe, chłodzone cieczą
Układ zasilania: gaźnik
Moc maksymalna: 2 × 70 KM
Przeniesienie napędu: przekładnia mechaniczna
Długość: 5000 mm (korpusu)
Szerokość: 2740 mm
Wysokość: 2100 mm
Prześwit: 300 mm
Masa bojowa: 10 200 kg (SU-76)
10 500 kg (SU-76M)
Pojemność zbiornika paliwa: 412 L
Moc jednostkowa: 12,5 KM/t
Nacisk jednostkowy: 0,55 kg/cm²
Prędkość maksymalna: 45 km/h (droga)
10-25 (teren)
Zasięg: 250 km (droga)
Brody (głęb.): 90 cm
Rowy (szer.): 200 cm
Ściany (wys.): 60 cm
Kąt podjazdu: 30°
Opancerzenie: spawane, z płyt walcowanych, 25-35 mm z przodu, 15 mm z boku, 10-15 mm z tyłu, 7 mm z góry, 7 mm na dnie, 7-35 mm na wieży
Uzbrojenie: armata ZIS-3 kal. 76,2 mm + karabin maszynowy kal. 7,62 mm
Zapas amunicji: 60 szt. kal. 76,2 mm + 945 szt. kal. 7,62 mm
Pole ostrzału w pionie: −3…+25°
Pole ostrzału w poziomie: 30°
Szybkostrzelność: 12 strz./min
Użytkownicy: ZSRS, Polska, Czechosłowacja, Węgry, NRD, Korea Północna, Jugosławia, Chiny, Wietnam

SU-85 (ros. Самоходная установка, Samochodnaja ustanowka, liczba oznacza kaliber działa) to średnie działo samobieżne konstrukcji radzieckiej z okresu II wojny światowej.

Historia
Działo samobieżne SU-85 opracowane zostało w 1943 roku w biurze konstrukcyjnym zakładów Uralmasz w Swierdłowsku, konstruktorem wiodącym był L. Gorlicki. Konstrukcja bazowała na wcześniejszym modelu SU-122, który z kolei został zbudowany na podwoziu czołgu T-34. Nowy pojazd wyposażono w zmodernizowaną armatę przeciwlotniczą wz. 1943 85 mm armata wz. 1943 D5S kal. 85 mm, która charakteryzowała się zwiększoną szybkostrzelnością, niezbędną dla niszczenia szybko poruszających się celów. Głównym zadaniem nowej konstrukcji było eliminowanie nowszych modeli czołgów niemieckich (np. Panzerkampfwagen V Panther; Panzerkampfwagen VI Tiger), szybszych lub lepiej opancerzonych niż wcześniejsze konstrukcje. Produkcję seryjną dział SU-85 rozpoczęto pod koniec 1943 r. a zakończono w sierpniu 1944. Rozpoczęto wtedy produkcję jego następcy - SU-100. Jednak jeszcze przez trzy miesiące, do października 1944, wytwarzano równolegle hybrydę obu pojazdów. W kadłubach SU-100 montowano armaty wz.1943 D5S kal. 85mm, Konstrukcja ta została nazwana SU-85M.

W muzeach
Działa samobieżne SU-85 są eksponowane w następujących muzeach:
Lubuskie Muzeum Wojskowe w Drzonowie – SU-85, nr seryjny 403462, pojazd uszkodzony podczas bitwy o Kostrzyn w lutym 1945 r.
Muzeum Broni Pancernej w Poznaniu – oddział Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie - SU-85M
Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie – oddział Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej - SU-85, nr taktyczny 801

Dane techniczne
Dane techniczne
Państwo: ZSRS
Producent: Uralmasz, Swierdłowsk, ZSRS
Typ pojazdu: średnie działo samobieżne niszczyciel czołgów
Trakcja: gąsienicowa
Załoga: 4 os. (dowódca, kierowca, celowniczy, ładowniczy)
Prototypy:
1943
Produkcja: 1943–1944
Wyprodukowanych: ok. 2650 egz.
Wycofanie: LWP - lata 50 XX w.
Silnik: typu W-2-34, wysokoprężny, widlasty, 12-cylindrowy, chłodzony cieczą
Pojemność skokowa: 38 800 ccm
Średnica cylindra: 150 mm
Skok tłoka: 180 mm z lewej, 186 mm z prawej
Moc maksymalna: 500 KM (368 kW) przy 1800 obr./min
Stopień sprężania: 15
Przeniesienie napędu: sprzęgło główne suche, wielotarczowe, przekładnia mechaniczna, cztery biegi do przodu (późniejsze serie posiadały pięć biegów do przodu), jeden bieg do jazdy do tyłu, mechanizmy skrętu – sprzęgła boczne z hamulcami taśmowymi, przekładnie boczne jednostopniowe
Długość: 8130 mm (z działem)
6100 mm (korpusu)
Szerokość: 3000 mm
Wysokość: 2330 mm
Długość oporowa gąsienicy: 3830 mm
Rozstaw środków gąsienic: 2440 mm
Gąsienice: metalowe jednosworzniowe, jednogrzebieniowe
Szerokość gąsienic: 500 mm
Podziałka gąsienic: 170 mm
Liczba ogniw w taśmie: 70 (pierwsze serie)
72 (później)
Prześwit: 400 mm
Masa bojowa: 29 600 kg
Pojemność zbiornika paliwa: 460 L
Podwozie: pięć par podwójnych kół nośnych z bandażami gumowymi, zawieszenie niezależne na wahaczach i resorach spiralnych pionowych, koła napinające z przodu kadłuba, koła napędowe z tyłu kadłuba
Moc jednostkowa: 16,8 KM/t
Nacisk jednostkowy: 0,70 kG/cm²
Prędkość maksymalna: 47 km/h (na drodze)
Zużycie paliwa: 165 L/100 km (na drodze)
50 L/1 h (na postoju)
Zasięg: 300-330 km (na drodze)
150 km (w terenie)
Promień skrętu: 7,7 m
Brody (głęb.): 130 cm
Rowy (szer.): 250 cm
Ściany (wys.): 73 cm
Kąt podjazdu: 35°
Opancerzenie: spawany w płyt walcowanych z elementami odlewanymi (jarzmo działa), 45 mm z przodu, 45 mm z boku, 45 mm z tyłu, 20 mm z góry, 20 mm na dnie, 60 mm na wieży
Uzbrojenie: armata D-5SW5 wz. 1943 kal. 85 mm o długości 48,8 kalibrów + 2 x pistolety maszynowe PPSz kal. 7,62 mm
Zapas amunicji: 48 szt. kal. 85 mm + 1500 szt. kal. 7,62 mm + 24 granaty ręczne typu F-1 + 5 granów przeciwpancernych
Pole ostrzału w pionie: -5…+25°
Pole ostrzału w poziomie: 20°
Wyposażenie: czołgowa radiostacja krótkofalowa 9-RM lub 9-RS i czołgowy telefon wewnętrzny TPU-3-F-bis
Przyrządy celownicze i obserwacyjne – panoramiczny celownik peryskopowy dowódcy PTK, celownik teleskopowy 10-T-15 (w późniejszych seriach produkcyjnych – nowszy Tsz-15) – panorama artyleryjska Goertza, 7 peryskopów obserwacyjnych Mk-4 (w późniejszych seriach produkcyjnych tylko cztery), dwie szczeliny obserwacyjne, później zwiększono do siedmiu
Użytkownicy: ZSRS, Polska, Rumunia, Bułgaria, Czechosłowacja, Węgry, Korea Północna, Jugosławia

ASU-85 (Awiadjesantnaja Samochodnaja Ustanowka, ros. авиадесантная самоходная установка, Объект 573) to działo samobieżne przeznaczone dla wojsk powietrznodesantowych, konstrukcji sowieckiej.

Historia
Przebieg walk II wojny światowej dowiódł, że najlepszym środkiem zwalczania desantów powietrznych pozbawionych cięższych środków przeciwpancernych, jest czołg. Z tego powodu dalszy rozwój tego rodzaju wojsk uzależniony był od rozwiązania problemu ich obrony przeciwpancernej. W ZSRR do wykonywania tych zadań przewidziano lekkie działa samobieżne. Ich mniejsza masa miała umożliwiać transport drogą powietrzną. Pierwsze tego typu konstrukcje powstały już pod koniec wojny (np. kołowe działo samobieżne KSP-76). W końcu lat 40. XX w. powstało gąsienicowe lekkie działo samobieżne ASU-76, a później jeszcze lżejsze ASU-57. Dalsze prace konstrukcyjne doprowadziły do powstania na początku lat 60. działa ASU-85.

W konstrukcji działa ASU-85 wykorzystano niektóre elementy (koła nośne, zawieszenie) czołgu pływającego PT-76, ale mogło pokonywać jedynie brody i nie było pojazdem pływającym. Większa, w porównaniu z poprzednimi typami, masa uniemożliwiała jego zrzuty na spadochronach. Było ono przewożone samolotami transportowymi An-22 na przygotowane wcześniej lądowiska. Podczas manewrów „Burza październikowa” używano również samolotów An-12 o mniejszej ładowności. Transportowano wówczas jedno działo w ładowni, a nie dwa, gdy używano An-22. Działo samobieżne znajdowało się w uzbrojeniu jednostek powietrznodesantowych Armii Radzieckiej od lat 60. XX w.

Służba w WP (w latach 1966-1976)
ASU-85 było używane przez polską 6 Pomorską DPD, a dokładniej przez wchodzący w jej skład dywizjon artylerii. 12 dział dostarczono dywizji w roku 1965 na manewry „Burza październikowa”, po których podobno stały się własnością strony polskiej. Jak jednak wynika z artykułu M. Królikowskiego, zamieszczonego w 1997 roku w czasopiśmie „Komandos”, działa te zostały wówczas jedynie wypożyczone z Kowna. 12 pierwszych wozów przybyło do Polski dopiero 13 czerwca 1966 r. po wcześniejszym zorganizowaniu kursu dla mechaników-kierowców. W lipcu 1967 dywizjon przeprowadził pierwsze ćwiczenia na poligonie w Szymanach na Mazurach. 13 dział wzięło udział w inwazji na Czechosłowację; 25 sierpnia granicę przekroczyły dwa plutony 2 baterii 35 dywizjonu, z których jeden ulokowano potem w okolicy miejscowości Bílá Voda i Červená Voda, zaś drugi oraz w pobliżu Kostelca i Vamberku. 9 września 2 bateria została wymieniona przez 3 baterię. Łącznie z wozem dowódczym w obydwu bateriach było właśnie 13 takich dział. Wcześniej, w 1966 roku, co najmniej 9 pojazdów zaprezentowano na paradzie z okazji święta 22 lipca. Zostało wycofane z uzbrojenia WP pod koniec 1976 r.; pożegnanie jednostki odbyło się 3 grudnia tego samego roku. 35 Dywizjon Artylerii Samobieżnej, wyposażony w 25 sztuk ASU-85, składał się z 4 baterii i stacjonował w Krakowie-Rakowicach.

Muzealne ASU-85
Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie – numer taktyczny 1601, eksponowany na terenie Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej;
Muzeum Wojska w Białymstoku – numer taktyczny 1607, eksponowany w Parku Militarnym na ul. Węglowej 3 w Białymstoku;
Muzeum im. Orła Białego w Skarżysko-Kamiennej – numer taktyczny 9011;
Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu, numer taktyczny 9044;
Muzeum Broni Pancernej w Poznaniu – oddział Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie;
Muzeum Artylerii w Toruniu – eksponat z zamalowanym numerem taktycznym;
Muzeum Historii i Tradycji Żołnierzy Suwalszczyzny w Suwałkach (numer zatarty).

Eksponaty w muzeach zagranicznych
Rosja:
Muzeum Czołgów w Kubince – numer taktyczny 057;
Czołg-pomnik w Omsku;
2 czołgi-pomnik na terenie jednostki wojskowej w Pskowie.
Ukraina:
Muzeum Sprzętu Militarnego w Parku Pokoju w Krzemieńczuku;
Czołg-pomnik w Tarutyne – numer taktyczny 328.

Dane techniczne
Państwo: ZSRS
Producent: Mytiszczynskij Maszinostroitielnyj Zawod (MMZ), Mytiszczy, ZSRS
Typ pojazdu: średnie działo samobieżne niszczyciel czołgów dla wojsk powietrznodesantowych
Trakcja: gąsienicowa
Załoga: 4 os.
Prototypy: 1959
Produkcja: 1959-1966
Wyprodukowanych: ponad 500
Eksploatacja: 1959-1993
Silnik(i): typu JaAZ 206W, wysokoprężny, 2-suwowy, rzędowy, 6-cylindrowy, chłodzony cieczą
Kolejność zapłonu: 1-5-3-6-2-4
Pojemność skokowa: 6970 ccm
Średnica cylindra: 108 mm
Skok tłoka: 127 mm
Moc maksymalna: 210 KM (154 kW) przy 1800 obr./min
Maksymalny moment obrotowy: 745 Nm przy 1400-1600 obr./min
Stopień sprężania: 16
Przeniesienie napędu: przekładnia mechaniczna, cztery biegi do przodu i jeden do tyłu, przekładnie boczne, mechanizmy zwrotnicze
Długość: 8435 mm
6240 mm (kadłuba)
Szerokość: 2970 mm
Wysokość: 1940 mm
Długość oporowa gąsienic: 3808 mm
Rozstaw środków gąsienic: 2580 mm
Szerokość gąsienic: 360 mm
Prześwit: 420 mm
Masa bojowa: 15 500 kg
Pojemność zbiornika paliwa: 250 L
Podwozie: sześć par pojedynczych kół nośnych z bandażami gumowymi, zawieszenie niezależne na drążkach skrętnych, koła napinające z przodu kadłuba, koła napędowe z tyłu, gąsienice metalowe, jednosworzniowe, dwugrzebieniowe z zazębieniem cewkowym
Instalacja elektryczna: jednoprzewodowa 24 V
Moc jednostkowa: 17 KM/t
Nacisk jednostkowy: 0,44 kg/cm²
Prędkość maksymalna: 45 km/h (droga)
25-30 km/h (teren)
Zużycie paliwa: 175 L/100 km (cykl mieszany)
110 L/100 km (w trasie)
Zasięg: 360 km (droga)
230 km (teren)
Brody (głęb.): 110 cm (bez przygotowania)
Rowy (szer.): 280 cm
Ściany (wys.): 80 cm
Kąt podjazdu: 35°
Opancerzenie: spawany z płyt walcowanych, 45 mm z przodu, 13-15 mm z boku, 6-8 mm z tyłu, 6-13 mm z góry, 4-6 mm na dnie
Uzbrojenie: armata D-70 (2A15) kal. 85 mm + wielkokalibrowy karabin maszynowy DSzK kal. 12,7 mm + karabin maszynowy PKT kal. 7,62 mm
armata D-70 (2A15) kal. 85 mm + wielkokalibrowy karabin maszynowy DSzK kal. 12,7 mm + karabin maszynowy SGMT kal. 7,62 mm
Zapas amunicji: 39 szt. kal. 85 mm + 2000 szt. kal. 7,62 mm
Pole ostrzału w pionie: −4,5…+15°
Pole ostrzału w poziomie: 30°
Donośność maksymalna: 10 km
Wyposażenie: Łączność – zewnętrzna: radiostacja ultrakrótkofalowa R-113, wewnętrzna: czołgowy telefon wewnętrzny R-120;
Przyrządy celownicze i obserwacyjne – dzienne i nocne, przyrząd obserwacyjny dowódcy, celownik teleskopowy, peryskopowe przyrządy do obserwacji terenu;
Wyposażenie specjalne – system filtrowentylacji i ochrony przed bronią typu ABC;
Użytkownicy: ZSRS, Polska, Wietnam

ASU-57 (Obiekt 572) to działo samobieżne (niszczyciel czołgów) konstrukcji sowieckiej z okresu po II wojnie światowej. Przeznaczone do użytku w wojskach powietrznodesantowych.

Prototyp ASU-57 powstał w 1951 roku. Pojazd miał kadłub zbudowany w dużym stopniu z aluminium. W celu obniżenia kadłuba górne płyty pancerza przedniego i tylnego mogły być składane. Pojazd wyposażony był w gąsienicowy układ jezdny z czterema kołami bieżnymi z każdej strony. Koła napędowe znajdowały się z przodu pojazdu. Gąsienice były podtrzymywane przez dwie rolki biegu powrotnego z każdej strony. W przedniej części kadłuba znajdował się układ przeniesienia mocy. Za nim po prawej stronie silnik gaźnikowy zapożyczony z samochodu osobowego Pobieda M-20 (początkowo był to silnik B-70 lub A-72, później stosowano także silniki M-20ES). Za silnikiem znajdował się odkryty przedział bojowy. Jego centralna część zajmowała armata H-51 lub H-51M, miała ona kaliber 57 mm. Można było z niej wystrzeliwać pociski odłamkowo-burzące (donośność maksymalna 6100 m) i przeciwpancerne (donośność skuteczna 1250 m). Armata miała szybkostrzelność 6-10 strz/min. Kąt ostrzału w poziomie był równy 16°, w pionie -5 do +12°. Celowniczy siedział po lewej stronie armaty. Armata wyposażona była w celownik OP2-50. Z prawej strony armaty swoje stanowiska mieli kierowca i siedzący za nim ładowniczy. W tylnej części przedziału załogi można było w razie potrzeby przewieźć do 6 żołnierzy desantu.

Działa ASU-57 znalazły się na wyposażeniu batalionów przeciwpancernych pułków powietrznodesantowych. Każdy z batalionów miał trzy baterie z sześcioma ASU-57 w każdej z nich. Publicznie działa tego typu zaprezentowano po raz pierwszy w 1957 roku w trakcie defilady z okazji Dnia Zwycięstwa. Od lat 60. XX wieku były uzupełniane przez ASU-85. Ostatecznie zostały wycofane z uzbrojenia w połowie lat 70. (a według zachodnich źródeł wycofano je na początku lat 90.), po wprowadzeniu na uzbrojeniu bojowych wozów desantowych BMD-1 i ich wersji wsparcia.

ASU-57 było przystosowane do zrzutu na spadochronach (podczas zrzutu działo znajdowało się na specjalnej platformie, do której mocowane były spadochrony). Ta cecha sprawiła, że nie zostało wycofane po wprowadzeniu do uzbrojenia ASU-85, które musiały być wyładowywane z samolotów lądujących na opanowanych wcześniej lotniskach.

Użytkownicy
Egipt – Dostarczone we wczesnych latach 60. Używane były podczas Wojny sześciodniowej.
Etiopia
Jugosławia
Korea Północna
NRD – Nationale Volksarmee dostarczono 20 ex- sowieckich ASU-57 w latach 1961-1962.
Sahara Zachodnia – Front Polisario otrzymało nieznaną liczbę pojazdów z Libii.
Wietnam
ZSRS

Dane techniczne
Państwo: ZSRS
Producent: Mytiszczynskij Maszinostroitielnyj Zawod (MMZ), Mytiszczy, ZSRS
Typ pojazdu: działo samobieżne niszczyciel czołgów [dla] wojsk powietrznodesantowych
Trakcja: gąsienicowa
Załoga: 3 os.
Prototypy: 1950
Produkcja: 1950-1962
Eksploatacja: 1950-Początek lat 90.
Silnik: typu B-70, benzynowy, rzędowy, 4-cylindrowy, chłodzony cieczą
typu A-72, benzynowy, rzędowy, 4-cylindrowy, chłodzony cieczą
typu M-20ES, benzynowy, rzędowy, 4-cylindrowy, chłodzony cieczą
Kolejność zapłonu: 1—2—4—3
Pojemność skokowa: 2120 ccm
Średnica cylindra: 82 mm
Skok tłoka: 100 mm
Moc maksymalna: 50 KM (37 kW) przy … obr./min
55 KM (41 kW) przy 3600 obr./min (M20ES)
Maksymalny moment obrotowy: 123 Nm przy 1800-2200 obr./min (M20ES)
Stopień sprężania: 6,7 (M20ES)
Przeniesienie napędu: przekładnia mechaniczna
Długość: 5750 mm
3480 mm (kadłuba)
Szerokość: 2820 mm
Wysokość: 1180 mm (ze złożoną tarczą armaty)
1460 mm (z postawioną tarczą armaty)
Prześwit: 300 mm
Masa bojowa: 3400 kg
Pojemność zbiornika paliwa: 140 L
Moc jednostkowa: 16,4 KM/t
Nacisk jednostkowy: 0,35 kg/cm²
Prędkość maksymalna: 45 km/h (droga)
20-25 km/h (teren)
Zużycie paliwa: 56 L/100 km (w trasie)
Zasięg: 250 km (droga)
Brody (głęb.): 70 cm
Rowy (szer.): 140 cm
Ściany (wys.): 50 cm
Kąt podjazdu: 30°
Opancerzenie: stal walcowana, 6 mm z przodu, 4 mm z boku, 6 mm (nieopancerzone duraluminium) z tyłu, otwarte z góry, nieopancerzone duraluminium na dnie, 4-6 mm na wieży
Uzbrojenie: armata Cz-51 lub Cz-51M kalibru 57 mm + karabin maszynowy SGMT kalibru 7,62 mm
Zapas amunicji: 30 szt. kal. 57 mm + 3000 szt. kal. 7,62 mm
Pole ostrzału w pionie: -5…+12°
Pole ostrzału w poziomie: 16°
Donośność maksymalna: 1,25 km (pociski przeciwpancerne)
6,1 km (pociski odłamkowo-burzące)
Szybkostrzelność: 6-10 strz./min

ZSU-57-2 (Obiekt 500) to samobieżne działo przeciwlotnicze konstrukcji sowieckiej z okresu po II wojnie światowej.

Doświadczenia II wojny światowej wykazały konieczność posiadania przez jednostki pancerne i zmechanizowane uzbrojenia przeciwlotniczego zdolnego do poruszania się w szykach tych oddziałów i zapewniającego im stałą ochronę przed atakami z powietrza. Zaczęto więc konstruować samobieżne działa przeciwlotnicze. Problem ochrony wojsk przed atakami z powietrza nabrał szczególnego znaczenia w związku z rolą lotnictwa w trakcie i po II wojnie światowej.

Pojazdy takie jak niemieckie samobieżne działo przeciwlotnicze - Wirbelwind (z czterema działkami 20 mm FlaK 30) czy dostarczone w ramach programu Lend-Lease 450 sztuk M5 Half-track i 1000 sztuk M17 Half track (samobieżne zestawy przeciwlotnicze z 4x0,5 cala (12,7 mm) karabinem maszynowym Browning) były używane z dobrym skutkiem w ostatnich bitwach II wojny światowej i znane radzieckim konstruktorom.

Jedną z pierwszych radzieckich konstrukcji tego typu było działo ZSU-37. Nie spełniało ono wszystkich stawianych przed tego rodzaju sprzętem wymagań. Prowadzono więc dalsze prace konstrukcyjne. Doprowadziły one do skonstruowania i przyjęcia na uzbrojenie Armii Radzieckiej w latach 50. XX wieku nowego modelu działa nazwanego ZSU-57-2. Do budowy pojazdu wykorzystano wiele części i podzespołów czołgu T-54. Wóz uzbrojony został w dwie sprzężone armaty automatyczne typu S-68 (nieco zmodernizowana wersja armaty S-60). Działo przeznaczone było do niszczenia celów powietrznych lecących z prędkością poddźwiękową na pułapie do 4000 m. Mogło być także stosowane do zwalczania lekko opancerzonych celów naziemnych. Działo ZSU-57-2 zostało pierwszy raz zademonstrowane publicznie na defiladzie w Moskwie w listopadzie 1957.

Służba
Działo samobieżne ZSU-57-2 zostało przyjęte do uzbrojenia pododdziałów przeciwlotniczych dywizji pancernych i zmechanizowanych Armii Radzieckiej. Weszło także na uzbrojenie państw Układu Warszawskiego, w tym także ludowego Wojska Polskiego. Dysponowały nim armie państw arabskich, fińska, wietnamska i kubańska. Było używane bojowo w konfliktach na Bliskim Wschodzie i w Indochinach. W późniejszym czasie zostało ono zastąpione przez nowocześniejsze działo ZSU-23-4.

W muzeach
Lubuskie Muzeum Wojskowe w Drzonowie
Muzeum Historii i Tradycji Żołnierzy Suwalszczyzny w Suwałkach
Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie
Park plenerowy przed siedzibą główną MWP
Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej

Inne zachowane egzemplarze
Centralny Poligon Sił Powietrznych w Wicku Morskim
Muzeum Obrony Przeciwlotniczej w Koszalinie

Dane techniczne
Państwo: ZSRS
Producent: Zawod No. 174, Omsk, ZSRS
Typ pojazdu: samobieżne działo przeciwlotnicze
Trakcja: gąsienicowa
Załoga: 6 os.
Prototypy: 1955
Produkcja: 1955-1960
Wyprodukowanych: 2023
Silnik: 1 typu W-54, wysokoprężny, 4-suwowy, widlasty, 12-cylindrowy, chłodzony cieczą
Pojemność skokowa: 38 880 ccm
Średnica cylindra: 150 mm
Skok tłoka: 180 mm z lewej strony, 186,7 mm z prawej
Moc maksymalna: 520 KM (382 kW) przy 2000 obr./min
Maksymalny moment obrotowy: 2254 Nm przy 1300 obr./min
Stopień sprężania: 14-15
Przeniesienie napędu: przekładnia mechaniczna
Długość: 8480 mm (całkowita)
6220 mm (kadłuba)
Szerokość: 3270 mm
Wysokość: 2750 mm
Prześwit: 430 mm
Masa bojowa: 28 000 kg
Pojemność zbiornika paliwa: 640 L (zasadniczy) + 285 L (dodatkowy)
Moc jednostkowa: 18,6 KM/t
Nacisk jednostkowy: 0,63 kg/cm²
Prędkość maksymalna: 50 km/h (droga)
30 km/h (teren)
Zasięg: 420 km (droga)
320 km (teren)
Brody (głęb.): 140 cm
Rowy (szer.): 270 cm
Ściany (wys.): 80 cm
Kąt podjazdu: 30°
Opancerzenie: spawane z płyt walcowanych, 8-15 mm z przodu, 13,5-15 mm z boku, 13,5-15 mm z tyłu, 13,5 mm na dnie, 10,6 mm z góry
Uzbrojenie: 2 sprzężone armaty automatyczne S-68 wz. 1952 kal. 57 mm + broń osobista załogi (dwa karabinki automatyczne AK 7,62 mm, jeden pistolet sygnałowy 26 mm)
Zapas amunicji: 300 szt. kal. 57 mm + 600 naboi do AK-47 (20 magazynków), 20 naboi do pistoletu sygnałowego, 20 granatów obronnych F-1
Pole ostrzału w pionie: −5…+85°
Pole ostrzału w poziomie: 360°
Donośność maksymalna: 7 km
Szybkostrzelność: 200-240 strz./min
Wyposażenie: radiostacja krótkofalowa 10RT-26E, w trakcie remontów sukcesywnie wymieniane na nowsze radiostacje typu UKF R-113, a potem UKF R-123;
wewnętrzne telefony czołgowe TPU-47, zastępowano urządzeniami R-120 i R-124
Użytkownicy: ZSRS, Angola, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chiny, Chorwacja, Czechosłowacja, Egipt, Etiopia, Finlandia, Irak, Iran, Izrael, Jugosławia, KRL-D, Kuba, NRD, Polska, Rumunia, Serbia i Czarnogóra, Syria, Węgry, Wietnam

SU-100 to średnie działo samobieżne produkcji sowieckiej z okresu II wojny światowej.

Historia
W końcu 1943 roku, w związku z planowanym przezbrojeniem czołgu T-34 w armatę 85 mm, konieczne stało się dalsze wzmocnienie uzbrojenia dział samobieżnych. Podjęto decyzję o skonstruowaniu nowego średniego działa samobieżnego, wyposażonego w armatę 100 mm. Zespół pod kierunkiem gen. F. Pietrowa z Fabryki Artyleryjskiej nr 9 w Swierdłowsku, skonstruował nową armatę oznaczoną D-10. Równocześnie, w fabryce „Uralmaszzawod” w Swierdłowsku, dokonano adaptacji kadłuba działa SU-85. Podstawowe modyfikacje zastosowane w nowym pojeździe, to:
- zmiana uzbrojenia z armaty kal. 85 mm na 100 mm
- pogrubienie pancerza czołowego z 45 do 75 mm
- dodanie wieżyczki dowódcy kompatybilnej z czołgiem T-34/85
- użycie nowo zaprojektowanych części z czołgu T-34/85
- wiele mniejszych zmian, np: zamiana celownika MK-III na MK-IV

Służba
Nowe działo samobieżne przyjęto do uzbrojenia armii radzieckiej w lipcu 1944, a do końca 1944 roku dostarczono ok. 500 nowych dział. W pierwszej połowie 1945 wyprodukowano jeszcze ok. 700 wozów.
W 1944 roku zostało zaprojektowane działo Uralmasz-1, znane jako SU-101 i drugi prototyp uzbrojony w armatę 122 mm SU-102, jednak nie weszło do produkcji ze względu na koniec wojny.
Były one niezwykle efektywnym środkiem walki z nowymi typami czołgów niemieckich. Odegrały bardzo istotną rolę w końcowej fazie wojny, m.in. w operacji balatońskiej i berlińskiej.
Od kwietnia 1945 roku, działa SU-100 znalazły się w uzbrojeniu ludowego Wojska Polskiego, ale większe ich ilości dotarły dopiero po wojnie. Na uzbrojeniu Wojska Polskiego pozostawały do końca lat 60.
W okresie powojennym, działo SU-100 weszło na uzbrojenie armii państw Układu Warszawskiego oraz Kuby i państw arabskich. Zostało użyte bojowo w wielu regionalnych konfliktach zbrojnych (np. wojna koreańska, wojny arabsko-izraelskie). Do dziś pełnią służbę w kilku państwach.
Od 2015 roku działa SU-100, wraz z T-34 są używane w Jemeńskiej wojnie domowej, gdzie część tych maszyn została zniszczona przez lotnictwo, lub poprzez kierowane pociski przeciwpancerne.

Użytkownicy
Algieria: 50 w rezerwie
Jemen: 70, część pojazdów została zniszczona.
Korea Północna: 100
Maroko: 25, 8 w służbie
Rumunia: 47 w rezerwie (stan na 2016 rok)
Wietnam: 100

Egzemplarze muzealne
W Polsce zostało zachowane tylko jedno działo samobieżne SU-100. Pojazd znajduje się w Muzeum Broni Pancernej w Poznaniu – oddziale Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

Dane taktyczno-techniczne
Państwo: ZSRS
Producent: Uralmaszzawod, Swiedłowsk (Jekaterynburg), ZSRS
Typ pojazdu: średnie działo samobieżne niszczyciel czołgów
Trakcja: gąsienicowa
Załoga: 4 os.
Prototypy: 1944
Produkcja: 1944-1946
Wyprodukowanych: 4976
Silnik: 1 typu W-2-34, wysokoprężny, widlasty, 12-cylindrowy…-cylindrowe, chłodzony cieczą, o mocy maksymalnej 500 KM
Pojemność skokowa: 38 880 ccm
Średnica cylindra: 150 mm
Skok tłoka: 180 mm z lewej strony, 186 mm z prawej strony
Moc maksymalna: 500 KM (368 kW) przy 1800 obr./min
Maksymalny moment obrotowy: … Nm przy … obr./min
Stopień sprężania: 15
Przeniesienie napędu: przekładnia mechaniczna
Długość: 9450 mm (całkowita)
6100 mm (kadłuba)
Szerokość: 3000 mm
Wysokość: 2240 mm
Prześwit: 400 mm
Masa bojowa:31 600 kg
Pojemność zbiornika paliwa: 465 L + dodatkowy 270 L (nie podłączony do układu paliwowego)
Instalacja elektryczna: jednoobwodowa 24 V
Moc jednostkowa: 16,4 KM/t
Nacisk jednostkowy: 0,80 kg/cm²
Prędkość maksymalna: 50 km/h (droga)
20 km/h (teren)
Zużycie paliwa: 270 L/100 km (droga)
350 L/100 km (teren)
Zasięg: 310 km (droga)
140 km (teren)
Brody (głęb.): 130 cm
Rowy (szer.): 250 cm
Ściany (wys.): 73 cm
Kąt podjazdu: 35°
Opancerzenie: spawane z walcowanych płyt pancernych utwardzanych powierzchniowo, 45-75 mm z przodu, 45 mm z boku, 45 mm z tyłu, 20 mm z góry, 20 mm na dnie, 20-45 mm na wieży, 110 mm w jarzmie armaty
Uzbrojenie: armata D-10S wz. 1944 kal. 100 mm + 2 pistolety maszynowe PPSz kal. 762 mm
armata D-10S wz. 1944 kal. 100 mm + 2 karabinki AK i 1 wkm przeciwlotniczy DSzK (po wojnie)
Zapas amunicji: 34 szt. kal. 100 mm + 300 szt. kal. 7,62 mm + 20 granatów ręcznych F-1; nabój przeciwpancerny BR-412 ważył 15,88 kg i był wystrzeliwany z prędkością początkowym 900 m/sek (przebijalność: 500 metrów – 160 mm, 1000 metrów – 140 mm) oraz pocisk odłamkowo-burzący OF-412 o masie 15,60 kg i prędkości początkowej 890 m/sek
Pole ostrzału w pionie: -3…+20°
Pole ostrzału w poziomie: 16°
Wyposażenie: Łączność - zewnętrzna – radiostacja krótkofalowa 10-RF-26F, wewnętrzna – wewnętrzny telefon czołgowy TPU-47
Przyrządy celownicze i obserwacyjne – 1 peryskopowy przyrząd dowódcy, 1 celownik teleskopowy TSz-19, 1 panorama artyleryjska Goertza, 3 peryskopy obserwacyjne, 5 szczelin

SU-100-U zostało zbudowane na bazie prototypu czołgu T-100. Zaprojektowany na podobnej zasadzie co KW-2, miał niszczyć fińskie bunkry oraz niekiedy i czołgi.

W grudniu 1939 roku, pionierzy z Fabryki nr 185 w Leningradzie stworzyli czołg wielozadaniowy T-100. Miał być podstawą dla artylerii samobieżnej, czołgu mostowego, transportera ładunków wybuchowych oraz opancerzonym pojazdem wsparcia (ARV). W późniejszym okresie, planowano, wyposażyć go w haubicoarmatę kalibru 152 mm.

Z sugestią wyszedł kierownik projektu w Fabryce nr 185, by zamontować i przetestować dwa różne działa – 130 oraz 100 mm. 8 stycznia 1940, propozycja czołgu została przyjęta i podwozie T-100 zjechało z fabryki produkcyjnej Izhorskiye. Pudełkowy kształt kadłuba pozwalał na zamontowanie 130 mm działa morskiego. Po uzbrojeniu nadano mu nazwę SU-100-U.

Pojazd przeszedł testy w marcu 1940, lecz nie wziął udziału w walkach aż do końca Wojny Zimowej. „Setka” została przetransportowana na poligon w Kubince w połowie 1940 roku.

Masowa produkcja nigdy nie wchodziła w grę z powodu zakończenia pracy nad T-100 oraz uznania zasług w służbie czołgu KW-2, który po części okazał się sukcesem (termin „sukces” to zbyt wyolbrzymione słowo, jednak w porównaniu z SU-100-U można mówić o 100% powodzeniu).

Jednakże pojazd ten opuścił garaż w listopadzie 1941 podczas obrony Moskwy, wraz z prototypem SU-14. Został wcielony do specjalnej, niepodległej nikomu jednostki artylerii. Brak późniejszych danych co do użytku w boju. Dzisiaj wraz z SU-14 stoją dumnie w Kubińskim Muzeum Czołgów.

ISU-122 to sowieckie działo samobieżne z okresu II wojny światowej.

Historia
Aby zwiększyć siłę ognia czołgu IS-2, postanowiono zamontować na jego podwoziu haubicoarmatę kalibru 152 mm. Problemy techniczne ominięto rezygnując z obrotowej wieży. W ten sposób powstało działo samobieżne ISU-152. Ponieważ powstawało więcej kadłubów niż dział 152 mm, zdecydowano się montować poddane modyfikacji armaty 122 mm wzór 1943/1944. Działa pozbawiano hamulca wylotowego, a ich zamek śrubowy zamykano ręcznie. Nowy typ pojazdu wszedł do produkcji w końcu 1943.

Rok później powstała przeznaczona dla czołgu IS-2 armata D-25T (wz. 1943) kalibru 122 mm. Ponieważ nadal dostarczano zbyt małe ilości dział 152 mm, postanowiono montować nowo powstałe armaty 122 mm oznaczane jako D-25S w kadłubach ISU. Nowe działo z hamulcem wylotowym i półautomatycznym zamkiem klinowym znacznie zwiększyło szybkostrzelność. Zmodyfikowane działa, oznaczane ISU-122S, weszły do produkcji wiosną 1944.

Wszystkie trzy działa (ISU-152, ISU-122 i ISU-122S) miały wspólny kadłub, zawieszenie, silnik, układ transmisji, wyposażenie elektryczne i radiowe z czołgiem IS-2, co znacząco ułatwiało produkcję.

Służba
ISU-122, dzięki potężnemu uzbrojeniu, okazał się dobrym niszczycielem czołgów, jednak do jego słabych stron należały duży martwy kąt znajdujący się poza szczelinami obserwacyjnymi oraz trudności w poruszaniu się w terenie (przyczyną była długa lufa).

W muzeach
Działa samobieżne ISU-122 są eksponowane w następujących polskich muzeach:
Lubuskie Muzeum Wojskowe w Drzonowie - pojazd bez armaty
Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu
Muzeum Uzbrojenia w Poznaniu
Muzeum Broni Pancernej w Poznaniu – oddziale Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie
Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej w Warszawie – oddziale Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

Inne zachowane pojazdy: Działo samobieżne-pomnik w Malborku, nr taktyczny 1010.

Dane techniczne
Państwo: ZSRS
Producent: Czelabinskij Kirowskij Zawod (CzKZ, Zawod No. 100), Czelabińsk, ZSRS
Typ pojazdu: ciężkie działo samobieżne pancerne, niszczyciel czołgów
Trakcja: gąsienicowa
Załoga: 5 os. (dowódca, mechanik-kierowca, celowniczy, dwóch ładowniczych)
Prototypy: 1943
Produkcja: 1943–1945
Wyprodukowanych: 1735 egz.
Silnik: typu W-2-IS, wysokoprężny, 4-suwowy, widlasty, 12-cylindrowy, chłodzony cieczą
Pojemność skokowa: 38 880 ccm
Średnica cylindra: 150 mm
Skok tłoka: 180 mm z lewej, 186 mm z prawej
Moc maksymalna: 520 KM (382 kW) przy 2000 obr./min
Stopień sprężania: 15
Sprzęgło główne: suche
Przeniesienie napędu: przekładnia mechaniczna, osiem biegów do przodu, dwa do tyłu, mechanizmy skrętu – planetarne
Długość: 9850 mm (całkowita, z lufą do przodu)
6543 mm (kadłuba)
Szerokość: 3070 mm
Wysokość: 2480 mm
Długość oporowa gąsienic: 4300 mm
Rozstaw środków gąsienic: 2420 mm
Prześwit: 460-470 mm
Masa bojowa: 45 500 kg
Pojemność zbiornika paliwa: 520–560 L zasadnicze + 300 L dodatkowe
Paliwo: olej napędowy
Moc jednostkowa: 11,3-11,4 KM/t
Nacisk jednostkowy: 0,81-0,82 kg/cm²
Prędkość maksymalna: 35 km/h (na drodze)
10-15 km/h (w terenie)
Zużycie paliwa: 65–75 L/godz. pracy silnika
Zasięg: 220 km (na drodze)
80-140 km (w terenie)
Brody (głęb.): 130-150 cm
Rowy (szer.): 250-270 cm
Ściany (wys.): 100-120 cm
Kąt podjazdu: 36-40°
Podwozie: sześć par podwójnych kół nośnych, odlewanych – stalowych, zawieszanych niezależnie na wałkach skrętnych, trzy pary podwójnych kół podtrzymujących górną część gąsienicy, koło napędowe z tył kadłuba, napinające z przodu, gąsienice metalowe, jednosworzniowe, jednogrzebieniowe z zaczepieniem cewkowym
Szerokość gąsienic: 650 mm
Liczba ogniw w gąsienicy: 86
Podziałka gąsienic: 162 mm
Instalacja elektryczna: jednoprzewodowa 12 i 24 V
Opancerzenie: spawane z płyt walcowanych, 60-90 mm z przodu, 75–90 mm z boku, 60 mm z tyłu, 30 mm z góry, 20 mm na dnie, 30-90 mm na wieży, 100 mm w jarzmie działa
Uzbrojenie: 1 armata wz. 1931/1937 D-25T lub 1943/1944 D-25S kal. 122 mm + 1 wkm DSzK wz.1938 kal. 12,7 mm + 1-2 pistolety maszynowe PPSz kal. 7,62 mm (1491 naboi)
Zapas amunicji: 30 szt. kal. 122 mm + 250 szt. kal. 12,7 mm + 1491 szt. kal. 7,62 mm + 25 granatów ręcznych F-1
Pole ostrzału w pionie: −3…+22°
Pole ostrzału w poziomie: 10°
Szybkostrzelność: 1,5-2,5 strz./min
Wyposażenie: Łączność: zewnętrzna – krótkofalowa radiostacja nadawczo-odbiorcza 10RT (10RK), wewnętrzna – czołgowy telefon TPU-4 bis F
Przyrządy celownicze: jeden celownik panoramiczny PTK, jeden celownik teleskopowy ST-18, trzy peryskopy obserwacyjne Mk-4, trzy szczeliny obserwacyjne, Panorama Herza
Użytkownicy: ZSRS, Polska, Czechosłowacja

SU-122 to średnie samobieżne działo pancerne produkcji sowieckiej z okresu II wojny światowej.

Historia
W wyniku doświadczeń początkowego okresu wojny sowiecko-niemieckiej Gławnoje Artillerijskoje Uprawlienije (GAU, Główny Zarząd Artylerii) podjęło na posiedzeniu w dniu 15 kwietnia 1942 roku decyzję o wprowadzeniu do uzbrojenia dział samobieżnych uzbrojonych w armaty ZiS-3, 61-K, haubicę M-30 i haubicoarmatę MŁ-20. Do budowy dział samobieżnych miały być używane podwozia już produkowanych czołgów sowieckich i zdobycznych pojazdów niemieckich.

Według początkowych planów do budowy działa uzbrojonego w haubicę 122 mm miały służyć podwozia niemieckich dział samobieżnych Sturmgeschütz III. Prototyp działa mieszczącego w podwyższonej nadbudówce haubicę M-30 powstał w 1942 roku i otrzymał oznaczenie SG-122. Pomimo planów budowy 63 dział tego typu ostatecznie powstało tylko 8-10 wozów użytych tylko do szkolenia załóg dział samobieżnych. Później próbowano także umieścić M-30 na podwoziach czołgów PzKpfw III i PzKpfw IV, ale podjęta po próbach prototypów SU-122/T-3 i SU-122/T-4 decyzja o rozpoczęciu produkcji seryjnej została szybko anulowana.

Równolegle do prób zastosowania podwozi niemieckich trwały prace nad haubicą samobieżną wykorzystującą podwozie sowieckiego czołgu T-34. Na podwoziu tym próbowano początkowo umieścić 76 mm armaŧę czołgową F-34. Powstał w ten sposób niszczyciel czołgów U-34. Był on uzbrojony identycznie jak T-34, ale dzięki umieszczeniu działa w nieruchomej kazamacie był niższy o około 70 cm i pomimo grubszego pancerza lżejszy o 2 tony. Pojazd ten nie był produkowany seryjnie, ale w UZTM podjęto prace nad wozem łączącym rozwiązania z U-34 i SG-122. Równolegle konkurencyjny prototyp powstawał w Fabryce nr 9 produkującej haubice M-30. Ostateczny prototyp skonstruowany w UZTM oznaczony U-35 wykorzystywał podwozie i nadbudówkę U-34, zespół odrzutowy, kołyskę, łoże górne, mechanizm podniesienia i kierunku, oraz celownik haubicy M-30, a także elementy służące do zamocowania działa w przedziale bojowym i osłonę kołyski z SG-122.

Pierwszy prototyp U-35 był gotowy 30 listopada 1942 roku. Tego samego dnia przejechał 50 km i oddał 20 strzałów. Już pierwsze próby ujawniły, że kąty ostrzału haubicy są za małe, dosyłacz pocisków niedoskonały, przedział załogi zbyt słabo wentylowany, a konieczność obsługi działa przez dowódcę odrywa go od obserwacji terenu. Wady te starano się wyeliminować. Zwiększono kąty ostrzału i zamocowano wentylator usuwający z przedziału załogi gazy prochowe.

Próby wojskowe U-35 odbyły się w dniach 5–19 grudnia 1942 roku, równolegle z prototypami SU-122/T-3 i SU-122/T-4. W czasie prób U-35 wystrzelił 281 pocisków (161 z nich miało wzmocniony ładunek miotający). W wyniku prób, pomimo zauważonej ciasnoty przedziału bojowego i stosunkowo niskiej szybkostrzelności uzbrojenia (5 strz./min w porównaniu 7–8 strz./min uzyskanych w SG-122), U-35 został przyjęty do uzbrojenia jako SU-122. Decyzję o rozpoczęciu produkcji seryjnej podjęto 5 grudnia 1942 roku, w pierwszym dniu prób wojskowych. Pierwsze egzemplarze seryjne były gotowe pod koniec grudnia. Różniły się one od prototypu. W celu uproszczenia produkcji przednia płyta kadłuba miała w egzemplarzach seryjnych jednolity kąt nachylenia. Zmieniono organizację przedziału bojowego przenosząc stanowiska załogi i stelaże na amunicję. Zlikwidowano część szczelin obserwacyjnych, a w zamian za to dowódca otrzymał panoramiczny przyrząd obserwacyjny. 28 grudnia 1942 roku na przyfabrycznym poligonie odbyły się pierwsze próby fabryczne seryjnego egzemplarza działa.

Według planów do końca grudnia 1942 roku miało powstać 25 SU-122, a ostatecznie miało powstawać 100 dział tego typu miesięcznie. Według danych fabrycznych wyprodukowano 636 seryjnych SU-122 (inne źródła wymieniają liczby 611 i 615 sztuk). Produkcję zakończyła decyzja GKO nr 3892 z 7 sierpnia 1943 roku.

Opis
SU-122 był działem pancernym przeznaczonym do wsparcia czołgów i piechoty. Załogę SU-122 tworzyli: dowódca, działonowy, mechanik-kierowca i dwóch ładowniczych.

Mechanik-kierowca miał stanowisko po lewej stronie działa. Przed nim znajdował się luk obserwacyjny wykorzystywany podczas przemarszów. W czasie walki był on zamykany i kierowca używał wyciętej w jego pokrywie szczeliny obserwacyjnej. Za kierowcą siedział celowniczy obsługujący mechanizm celowania w poziomie. Jego dodatkowym zadaniem była obserwacja terenu przed pojazdem. Po prawej stronie armaty zajmował miejsce dowódca. Obsługiwał on mechanizm podniesienia haubicy. Dowódca wyposażony był w celownik panoramiczny PTK-5. Obsługiwał także znajdująca się na wyposażeniu czołgu radiostację krótkofalową 9RM. Po bokach zamka haubicy stanowiska zajmowali ładowniczy. Wszyscy członkowie załogi byli połączeni ze sobą przy pomocy telefonu czołgowego TPU-3 bisF. Załoga zajmowała miejsca w pojeździe przez pojedynczy właz w stropie pojazdu. Do samoobrony służyły jej dwa pistolety maszynowe PPSz i 20 granatów obronnych F-1.

Kadłub SU-122 był zespawany ze stalowych blach o grubości (nachyleniu):
przednia część kadłuba – 45 mm (50°)
boki kadłuba – 45 mm (20°)
tył kadłuba – 40 mm
strop i dno – 20 mm
W przedniej płycie znajdowało się duże wycięcie na lufę haubicy. Haubica M-30 była za pomocą trzpienia łoża dolnego zamocowana w gnieździe przyspawanym do dna przedziału bojowego. W stosunku do działa holowanego wzmocniono sprężynowe odciążacze. Zastosowanie masowo produkowanej haubicy ułatwiło produkcję, ale długość jej odrzutu równa 1100 mm utrudniała rozplanowanie przedziału bojowego. Zainstalowana w SU-122 wersja haubicy M-30 miała masę około 1200 kg i lufę długości 22,7 kalibru. Kąt ostrzału w poziomie był równy 20°, w pionie od −3° do +25°. Szybkostrzelność działa sięgała 5–6 strz./min. Zapas amunicji wynosił 40 naboi i ładunków miotających. Podstawowym pociskiem był odłamkowo-burzący OF-462 o masie 21,76 kg przeznaczony do zwalczania piechoty i umocnień. Latem 1943 roku jednostkę ognia uzupełniono kumulacyjnymi pociskami BP-460A o przebijalności 100–120 mm które służyły do zwalczania celów pancernych.

Napęd SU-122 stanowił 12-cylindrowy czterosuwowy, wysokoprężny W-2-34 o pojemności 38 800 cm³ i mocy 500 KM przy 1800 obr. Cylindry silnika miały średnicę 150 mm, skok tłoka 180–186 mm. Stopień sprężania 1:15. Silnik chłodzony był cieczą. Moc z silnika na koła napędowe była przenoszona przy pomocy mechanicznego układu przeniesienia mocy. Składał się on z suchego sprzęgła głównego i mechanicznej skrzyni przekładniowej z czterema biegami do przodu i jednym wstecznym (późniejsze wozy miały pięć biegów do przodu). Mechanizm skrętu składał się z dwóch sprzęgieł bocznych, dwóch jednostopniowych przekładni bocznych i hamulców taśmowych.

SU-122 miał zawieszenie niezależne na sprężynach spiralnych. Każde z 10 podwójnych kół jezdnych było połączone za pomocą wahacza ze sprężyną. Koła jezdne były wyposażone w bandaże gumowe. Napęd z silnika był przekazywany na znajdujące się w tylnej części pojazdu koła napędowe. Z przodu pojazdu znajdowały się koła napinające. Wóz miał dwie gąsienice. Były to gąsienice jednogrzebieniowe, jednosworzniowe. Gąsienice miały szerokość 500 mm, podziałkę 170 mm. Długość oporowa gąsienicy była równa 3830 mm, a rozstaw pomiędzy środkami gąsienic 2450 mm.

Wóz wyposażony był w jednoprzewodową instalację elektryczną 12/24 V.

Służba
Dostarczone w grudniu działa SU-122 skierowano do ośrodków szkoleniowych i dwóch pierwszych jednostek bojowych: 1433 i 1434 pułku artylerii samobieżnej. Według etatu 08/158 pułk miał mieć dwie baterie składające się z 4 SU-122 każda, oraz cztery baterie po cztery dział SU-76, a więc dysponować łącznie 8 Su-122 i 17 SU-76 (siedemnasty wóz był wozem dowodzenia). Według planów miało powstać 30 pułków podporządkowanych korpusom pancernym i zmechanizowanym.

W styczniu 1943 roku oba pułki zostały wysłane na Front Wołchowski i podporządkowane 54 Armii. 14 stycznia 1943 roku po raz pierwszy zostały użyte w rejonie Smierdnego. W wyniku doświadczeń bojowych za optymalne uznano posuwanie się dział samobieżnych 400–600 m za atakującymi czołgami (czasami dystans ten zmniejszano do 200–300 m). W czasie walk SU-122 okazały się efektywniejszym środkiem walki niż SU-76. W związku z tym ich etat zmieniono na 08/191. Przewidywał on że pułk będzie miał dwie baterie SU-76 i trzy SU-122 (łącznie 20 pojazdów). W lutym 1943 roku utworzono 19 Szkolny Pułk Artylerii Samobieżnej, a w marcu tego roku pułki bojowe: 1485 i 1487. W kwietniu 1943 roku organizację jednostek ponownie zmieniono. Zgodnie z etatem 010/453 pułk średnich dział samobieżnych miał się składać z czterech baterii dział SU-122 (łącznie 16 pojazdów), działa SU-122 lub czołgu T-34 dowódcy pułku i samochodu pancernego BA-64. W takiej postaci pułki dział SU-122 walczyły do początki 1944 roku. Później zadania SU-122 były przejmowane przez ciężkie SU-152, ISU-122 i ISU-152, oraz średnie SU-85. Końca wojny doczekały nieliczne SU-122. Do dzisiaj przetrwał tylko jeden egzemplarz tego działa eksponowany w Muzeum czołgów w Kubince.

Wersje rozwojowe
Pomimo że decyzja GAU zakładała, że działo samobieżne SU-122 będzie uzbrojone w haubicę M-30 szybko wyszło na jaw że takie uzbrojenie nie jest optymalne w przypadku pojazdu pancernego. Działo zajmowało znaczną część przedziału bojowego, a do jego wycelowania potrzebna była współpraca dowódcy i celowniczego. Dlatego już w styczniu 1943 roku ruszyły prace nad wyposażeniem SU-122 w inną haubicę.

Jako pierwszy prototyp powstało działo SU-122M. Było ono uzbrojone w 122 mm haubicę D-11. Był to wariant 122 mm haubicy U-11 montowanej w czołgach artyleryjskich KW-9 i prototypowym IS-2 (nie mylić z mającym to samo oznaczenie seryjnym IS-2 uzbrojonym w 122 mm armatę D-25T). Haubicę zamocowano w jarzmie zapożyczonym z SU-85. Pojazd wyposażono w powiększoną nadbudówkę pancerną. Większa nadbudówka i armata o mniejszej długości odrzutu (600 zamiast 1100 mm) pozwoliły na racjonalniejsze zagospodarowanie przedziału bojowego. Dodatkowym plusem było umieszczenie pokrętła mechanizmu kierunku i podniesienia po jednej stronie dzięki czemu celowniczy mógł samodzielnie celować z działa.

SU-122M przeszedł w dniach 18–23 czerwca 1943 próby państwowe. W czasie ich trwania przejechał 858 km i oddał 229 strzałów z działa. Komisja nadzorująca próby zaleciła skierowanie SU-122M do uzbrojenia, ale miała także uwagi krytyczne. Za zbyt dużą uznano masę pojazdu (31,5 t), za zbyt mały zapas amunicji (34 nab.). W efekcie powstał nowy prototyp o oznaczeniu SU-122-III. Był on uzbrojony w 122 mm haubicę D-6S-122 wykorzystującą podzespoły 85 mm armaty D-5 działa samobieżnego SU-85. Próby tego prototypu odbyły się w dniach 25 lipca – 6 sierpnia 1943 roku. W czasie prób doszło do uszkodzenia powrotnika haubicy. Awaria ta i niska skuteczność haubic 122 mm w zwalczaniu celów pancernych sprawiała, że podjęto decyzję o zakończeniu produkcji i prac nad samobieżnymi haubicami 122 mm. Ich zadania miały przejąć działa SU-85 wspierane w miarę potrzeby przez ciężkie działa SU-152, ISU-122 i ISU-152. Decyzja ta z perspektywy czasu wydaje się błędna. Dopracowane SU-122-III dzięki konstrukcji zunifikowanej z SU-85 mogły z nim skutecznie współpracować. Zgrupowanie tych dział w jednej jednostce pozwoliłoby połączyć dużą skuteczność zwalczania celów pancernych przez SU-85 z wysoką skutecznością SU-122-III w zwalczaniu celów nieopancerzonych. Wykruszanie się w walkach SU-122 i brak ich następcy sprawił, że piechota była wspierana przez działa SU-76 i SU-85, które wystrzeliwały pociski o niewielkiej masie i miały niską skuteczność zwalczania celów nieopancerzonych. Wysoką skutecznością wobec takich celów cechowało się uzbrojenie dział ISU-122 i ISU-152, ale te ciężkie działa miały duże gabaryty i masę i w związku z tym trudne było ich użycie bezpośrednio w szykach atakującej piechoty.

Dane techniczne
Państwo: ZSRS
Producent: UZTM, Swierdłowsk, ZSRS
Typ pojazdu: średnie działo samobieżne
Trakcja: gąsienicowa
Załoga: 5 os.
Prototypy: 1942
Produkcja: 1942-1943
Wyprodukowanych: 636 egz.
Silnik: typu W-2-34, wysokoprężny, widlasty, 12-cylindrowy, chłodzony cieczą
Pojemność skokowa: 38 880 ccm
Średnica cylindra: 150 mm
Skok tłoka: 180 mm z lewej, 186 mm z prawej
Moc maksymalna: 500 KM (368 kW) przy 1800 obr./min
Stopień sprężania: 15
Przeniesienie napędu: przekładnia mechaniczna
Długość: 6950 mm (całkowita)
5930-6010 mm (kadłuba)
Szerokość: 3000 mm
Wysokość: 2240-2320 mm
Długość oporowa gąsienic: 3830 mm
Rozstaw środków gąsienic: 2450 mm
Prześwit: 400 mm
Masa bojowa: 26 900-30 900 kg
Pojemność zbiornika paliwa: 860 L
Szerokość gąsienic: 500 mm
Podziałka gąsienic: 170 mm
Moc jednostkowa: 16,2 KM/t
Nacisk jednostkowy: 0,68-0,76 kg/cm²
Prędkość maksymalna: 55 km/h (droga)
15-20 km/h (teren)
Zasięg: 300 km (droga)
150 km (teren)
Brody (głęb.): 100-130 cm
Rowy (szer.): 250 cm
Ściany (wys.): 73 cm
Kąt podjazdu: 30-35°
Opancerzenie: stalowe, z płyt walcowanych, 45 mm z przodu, 45 mm z boku, 40 mm z tyłu, 20 mm z góry, 15 mm na dnie, 45 mm na wieży, 45 mm w jarzmie działa
Uzbrojenie: 1 haubica M-30 kalibru 122 mm + 2 x pistolet maszynowy PPSz kal. 7,62 mm
Zapas amunicji: 34–40 szt. kal. 122 mm + 1520 szt. kal. 7,62 mm + 32-40 grantów ręcznych
Pole ostrzału w pionie: -3…+25°
Pole ostrzału w poziomie: 20°
Donośność maksymalna: 8 km
Szybkostrzelność: 5-6 strz./min
Wyposażenie: radiostacja KF 9RM, telefon wewnętrzny TPU-3 bisF
Przyrządy celownicze: panorama Herza
Użytkownicy: Armia Czerwona

ISU-152 – ciężkie działo pancerne produkcji sowieckiej z okresu II wojny światowej.

Historia
Początki dział samobieżnych ISU-152 sięgają 24 stycznia 1943 roku – wtedy to pojawił się pierwszy pojazd należący do tej rodziny. Został oznaczony jako Obiekt 236 (Объект 236) i oparty był na tej samej koncepcji co późniejsze ISU-152. Wyprodukowano go w Fabryce nr 100 w Czelabińsku. Tego samego dnia, kiedy został wyprodukowany – 24 stycznia, zdecydowano, że gotowy prototyp weźmie udział w testach artyleryjskich na poligonie czebarkulskim, oddalonym o 107 km od zakładów produkcyjnych w Czelabińsku. Próby zakończono 7 lutego 1943, a Obiekt 236 przeszedł je z pełnym sukcesem. W dniu 14 lutego pojazd został przyjęty i wprowadzony do produkcji pod oznaczeniem KW-14 (КВ-14). W kwietniu 1943 roku nakazano by używaną dotąd nazwę zmienić na SU-152 (СУ-152). W międzyczasie uznano, że pojazd należy zmodernizować, a dotychczasową bazę pojazdu SU-152, jaką był czołg KW-1S, zmienić na nowszy model ciężkiego czołgu – IS. 25 maja 1943 roku, krótko po wdrożeniu tej zmiany, administracja fabryki nr 100 zarządziła rozpoczęcie modernizacji SU-152, która głównie polegała na zwiększeniu opancerzenia, a także innych poprawkach. Modernizacje rozpoczęły się w lipcu 1943 roku, pod nadzorem Żoziefa Jakowlewicza Kotina (naczelnego projektanta sowieckich ciężkich czołgów) oraz Grigorija Nikołajewicza Moskwina (projektanta głównego działa samobieżnego). Około miesiąc po zatwierdzeniu ulepszeń konstrukcji, pierwszy zmodernizowany prototyp był już gotowy. Został oznaczony IS-152 (ИС-152). Doświadczenia przeprowadzone przez fabrykę we wrześniu 1943 roku ujawniły jednak szereg różnego rodzaju uchybień projektu, które spowodowały, że prototyp wysłano do poprawy. W październiku 1943 drugi (inny) zmodernizowany wariant, oznaczony jako Obiekt 241 (Объект 241) był już gotowy. Pod wieloma względami był lepszy od swojego poprzednika – IS-152, który nie przeszedł wewnętrznych testów. Próby fabryczne rozpoczęto jeszcze w tym samym miesiącu na Gorochowieckim Poligonie Artyleryjskim. W dniu 6 listopada 1943 roku zaakceptowano poprawioną wersję oraz nadano jej nowe oznaczenie – ISU-152 (ИСУ-152). Produkcję seryjną nowego działa samobieżnego, które miało zastąpić swojego poprzednika – SU-152, rozpoczęto w grudniu w Zakładach Kirowskich w Czelabińsku.

Służba
Produkcja dział ISU-152 rozpoczęła się w połowie 1943 roku w Zakładach Kirowskich w Czelabińsku. Do jednostek nowe wozy trafiły w listopadzie 1943 roku. Na większą skalę produkcja ruszyła w roku 1944, kiedy wyprodukowano ok. 1000 dział. Działa ISU-152 znalazły się w uzbrojeniu Ludowego Wojska Polskiego. Pewną ich liczbę otrzymał 13 pułk artylerii samobieżnej. Większa liczba dotarła do Polski po zakończeniu wojny. Pozostawały w uzbrojeniu do początku lat 60. Wadą była zbyt mała ilość zabieranej amunicji co w tego rodzaju pojazdach stanowiło duży kłopot. Ostatni raz pojazdów używano podczas I wojny w Zatoce Perskiej.

Warianty

ISU-152
Wariant podstawowy, skonstruowany w 1943 roku. Nosił fabryczne oznaczenie – Obiekt 241 (Объект 241). Był uzbrojony w haubicę ML-20S (МЛ-20С) kalibru 152,4 mm, której lufa mierzyła około 4,2 metra (27,9 kalibrów). Działo samobieżne mogło być zaopatrzone w 21 sztuk dwuczęściowej (łuska i ładunek bojowy) amunicji przeciwpancernej i odłamkowo-burzącej. Działo miało zasięg ognia skutecznego wynoszący maksymalnie 6200 metrów. Pocisk przeciwpancerny ważył 48,78 kg, jego prędkość wylotowa wynosiła 600 m/s. Penetrował płytę pancerza typu RHA (Rolled Homogeneous Armor) o grubości 125 mm, nachyloną pod kątem 90° z odległości 500 metrów. Pierwsze zmiany dotyczyły działa, liczby włazów oraz grubości pancerza, a opierały się one na czołgach ciężkich: IS-1, IS-2 lub IS-2 model 1944. W kolejnych modyfikacjach zwiększono grubość osłony działa, zwiększono objętość zbiorników paliwa itp. Do maja roku 1944 jako główne uzbrojenie używano 152,4 mm haubicy ML-20 model 1937, z szybkostrzelnością wynoszącą 2-3 strz./min. Wczesne wersje miały trzy włazy na dachu nadbudówki oraz jeden awaryjny luk w dolnej części kadłuba, za siedzeniem kierowcy. Później dodano czwarty, okrągły właz na dachu nadbudówki po prawej stronie, obok prostokątnego włazu znajdującego się po lewej stronie. W późniejszej modyfikacji ISU-152, z nowszym działem o nieznacznie dłuższej lufie (4,9 m – 32,3 kalibrów); maksymalna donośność zwiększyła się do 13 000 metrów.

ISU-152 model 1945 (Obiekt 704)
Powstał jeden prototyp tego działa samobieżnego, skonstruowany w 1945 roku. Do jego stworzenia użyto części z czołgów IS-2 oraz IS-3. Całkowita wysokość działa samobieżnego została zredukowana do 2,24 m, co wpłynęło na zwiększenie szerokości kadłuba. Model 1945 nosił fabryczne określenie Obiekt 704 (Объект 704). Zamontowano w nim haubicę ML-20SM Model 1944 (МЛ-20СМ обр. 1944 г.), o kalibrze 152,4 mm, którego długość przekraczała 4,5 metra (29,6 kalibrów). Działo nie posiadało hamulca wylotowego, co dodatkowo zwiększyło siłę ognia. Zasięg wynosił 13 000 metrów. Działo samobieżne mogło być zaopatrzone w 20 sztuk dwuczęściowej (łuska i ładunek bojowy) amunicji przeciwpancernej i odłamkowo-burzącej. Pocisk przeciwpancerny ważył 48,78 kg, a jego prędkość wylotowa wynosiła 655 m/s. Szybkostrzelność działa wynosiła 1-2 strz./min.
ISU-152 model 1945 miał cztery włazy na dachu nadbudówki oraz jeden ewakuacyjny w dolnej części kadłuba, za siedzeniem kierowcy. Obiekt 704 posiadał dwa zewnętrzne zbiorniki paliwa nie połączone z układem paliwowym, które mieściły po 90 litrów paliwa każdy. Jako uzbrojenie dodatkowe służyły dwa karabiny maszynowe DSzK, strzelające pociskami 12,7 x 108 mm – jeden służący jako broń przeciwlotnicza, drugi natomiast był sprzężony z działem.

Bezpieczeństwo załogi zwiększono poprzez pogrubienie pancerza, oraz jego silne nachylenie. Na przykład w miejscu, gdzie osłona działa łączyła się z kadłubem pancerz miał grubość 160 mm. ISU-152 model 1945 (ИСУ-152 обр. 1945 г.) był najlepiej opancerzonym ze wszystkich fabrycznych jak i prototypowych sowieckich dział samobieżnych produkowanych podczas II wojny światowej. Jednak nachylenie pancerza w połączeniu ze wzrostem odrzutu broni z powodu braku hamulca wylotowego znacznie skomplikowało pracę załogi i właśnie z tych względów nie zdecydowano na skierowanie Obiektu 704 do produkcji seryjnej. Dziś prototyp tego działa samobieżnego jest prezentowany na wystawie w Muzeum Czołgów w Kubince.

ISU-152K
Zmodernizowany wariant działa samobieżnego ISU-152, opracowany w 1953 roku. Użyty w nim silnik pochodził z czołgu T-54; posiadał systemem chłodzenia oraz nagrzewnicę. Pojemność głównego wewnętrznego zbiornika paliwa, została zwiększona do 920 litrów, co zaowocowało zwiększeniem zasięgu pojazdu do 500 km na drodze. Zapas amunicji zwiększono do 30 pocisków. Stało się to możliwe dzięki usunięciu dodatkowego wewnętrznego zbiornika paliwa, umieszczonego w przedziale załogi. Działo miało maksymalny zasięg ognia skutecznego wynoszący 13 000 metrów. ISU-152K otrzymał także nową wieżyczkę dowódcy oraz nowe celowniki. Pojazd nosił oznaczenie fabryczne Obiekt 241K (Объект 241К). Układ jezdny używał wielu elementów pochodzących z czołgu T-10. Osłona działa miała dodatkowy pierścień pancerny. Miało to polepszyć ochronę przyrządów celowniczych. Niektóre z ISU-152K otrzymały dodatkowe płyty pancerne o grubości 15 mm dospawane na 60 mm pancerz. Modernizacje zostały przeprowadzone w Zakładach Kirowskich w Leningradzie.

ISU-152M
Ostatnia modernizacja ISU-152, przeprowadzona w 1959 roku w Zakładach Kirowskich w Czelabińsku. Ta wersja była prawie taka sama jak ISU-152K, ale nie miała systemu chłodzenia i posiadała nowy wkm DSzKM. Oznaczenie fabryczne Obiekt 241M (Объект 241M).

Użytkownicy
Chiny
Czechosłowacja – egzemplarze przekazane armii czechosłowackiej po wojnie, użytkowane do końca lat 50.
Egipt
Finlandia – egzemplarze zdobyte podczas wojny kontynuacyjnej
Irak
Izrael – egzemplarze zdobyte podczas konfliktu izraelsko-arabskiego
Jugosławia
Korea Północna – używane podczas wojny koreańskiej, obecnie wycofane
Polska
Rumunia

W muzeach
Pojazdy ISU-152 są eksponowane w następujących polskich muzeach:
Muzeum Historyczne – Pałac w Dukli
Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu w Kołobrzegu
Muzeum Broni Pancernej Centrum Szkolenia Wojsk Lądowych w Poznaniu
Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie – oddział Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej, nr taktyczny 331
Muzeum Techniki Wojskowej GRYF w Dąbrówce k. Wejherowa (pozbawione głównego uzbrojenia i przebudowane na ciężki ciągnik ewakuacyjny).

Dane techniczne
Państwo: ZSRS
Producent: Zakłady Kirowskie, Czelabińsk, ZSRS
Zakłady Kirowskie, Leningrad (Petersburg), ZSRS
Konstruktor: Josif Jakowlewicz Kotin
Typ pojazdu: ciężkie działo samobieżne niszczyciel czołgów
Trakcja: gąsienicowa
Załoga: 5 os.
Prototypy: 1943
Produkcja: 1943-1947
Wyprodukowanych: 2825 egz.
Wycofanie: 1991
Silnik: typu W-2IS wysokoprężny, 4-suwowy, widlasty, 12-cylindrowy, chłodzony cieczą, o mocy 520 KM (382 kW) (ISU-152)
typu W-54K wysokoprężny, 4-suwowy, widlasty, 12-cylindrowy, chłodzony cieczą, o mocy 520 KM (382 kW) (ISU-152K, ISU-152M)
Pojemność skokowa: 38 880 ccm (ISU-152)
Średnica cylindra: 150 mm (ISU-152)
Skok tłoka: 180 mm z lewej strony, 186 mm z prawej strony (ISU-152)
Moc maksymalna: 520 KM (382 kW) przy 200 obr./min
Stopień sprężania: 15 (ISU-152)
Sprzęgło główne: suche, wielotarczowe
Przeniesienie napędu: skrzynia przekładniowa mechaniczna z reduktorem, osiem biegów do jazdy do przodu oraz dwa biegi do jazdy do tyłu, mechanizmy skrętu, dwustopniowe mechanizmy planetarne, przekładnie boczne planetarne
Podwozie: sześć par podwójnych kół nośnych, zawieszonych niezależnie na wałkach skrętnych, trzy pary podwójnych kół podtrzymujących górny bieg gąsienicy pojazdu, koła napędowe z tyłu kadłuba, napinające z jego przodu
Długość: 6770 mm (kadłuba ISU-152)
9050-9180 mm (całkowita)
Szerokość: 3070 mm
Wysokość: 2480 mm (ISU-152)
2240 mm (ISU-152 model 1945)
Długość oporowa gąsienic: 4310 mm
Rozstaw środków gąsienic: 2420 mm
Prześwit: 470 mm (ISU-152)
450 mm (ISU-152 model 1945)
Masa bojowa: 46 000 kg (ISU-152)
47 300 kg (ISU-152 model 1945)
Pojemność zbiornika paliwa: 500 L (ISU-152)
920 L (ISU-152K, ISU-152M)
Instalacja elektryczna: jednoprzewodowa 12/24 V
Gąsienice: metalowe, jednosworzniowe i jednogrzebieniowe
Szerokość gąsienic: 650 mm
Liczba ogniw w gąsienicy: 87
Podziałka gąsienic: 162 mm
Moc jednostkowa: 10,9 KM/t
Nacisk jednostkowy: 0,81 kg/cm²
Prędkość maksymalna: 35 km/h (ISU-152 na drodze)
37 km/h (ISU-152 model 1945 na drodze)
40 km/h (ISU-152K, ISU-152M na drodze)
12-15 km/h (w terenie)
Zużycie paliwa: 270 L/100 km (ISU-152 na drodze)
350 L/100 km (ISU-152 w terenie)
75 L/1 h pracy
Zasięg: 145 km (ISU-152 na drodze)
220 km (ISU-152 model 1945 na drodze)
500 km (ISU-152K, ISU-152M na drodze)
120 km (ISU-152 model 1945 w terenie)
Brody (głęb.): 150 cm
Rowy (szer.): 250 cm
Ściany (wys.): 100 cm
Kąt podjazdu: 32-36°
Przechył boczny: 30°
Opancerzenie: spawany z płyt walcowanych, 60-90 mm z przodu, 75-90 mm z boku, 60 mm z tyłu, 30 mm z góry, 20 mm na dnie, 30-90 mm na wieży, 100 mm w jarzmie działa (ISU-152)
20 – 160 mm (ISU-152 model 1945)
Uzbrojenie: 1 × haubico-armata ML-20S kal. 152,4 mm + 1 x wkm DSzK wz. 1938 kal. 12,7 mm + 2 × pistolety maszynowe PPSz kal. 7,62 mm + 25 granatów ręcznych F-1 (ISU-152)
1 × haubico-armata ML-20S kal. 152,4 mm + 1 x wkm DSzK wz. 1938 kal. 12,7 mm + 2 × pistolety maszynowe PPSz kal. 7,62 mm + 25 granatów ręcznych F-1 (ISU-152K, ISU-152M)
1 × haubico-armata ML-20SM model 1944 kal. 152,4 mm + 1 x wkm DSzK wz. 1938 kal. 12,7 mm + 2 × pistolety maszynowe PPSz kal. 7,62 mm + 25 granatów ręcznych F-1 (ISU-152 model 1945)
Zapas amunicji: 20 szt. kal. 152,4 mm + 250 szt. kal. 12,7 mm + 1491 szt. kal. 7,62 mm (ISU-152)
22 szt. kal. 152,4 mm+ 300 szt. kal. 12,7 mm + 1491 szt. kal. 7,62 mm (ISU-152 model 1945)
30 szt. kal. 152,4 mm + 250 szt. kal. 12,7 mm + 1491 szt. kal. 7,62 mm (ISU-152K)
30 szt. kal. 152,4 mm + 300 szt. kal. 12,7 mm + 1491 szt. kal. 7,62 mm (ISU-152M)
Pole ostrzału w pionie: −3…+20°
Pole ostrzału w poziomie: −3..+7°
Donośność maksymalna: 13 km
Szybkostrzelność: 2-3 strz./min
Wyposażenie: radiostacja krótkofalowa 10 RF lub później 10 RK i telefon wewnętrzny TPU-4-bis lub TPU-4-bis-F
Przyrządy celownicze i obserwacyjne: jeden celownik panoramiczny, jeden celownik teleskopowy ST-10, trzy peryskopy obserwacyjne Mk-4, trzy szczeliny obserwacyjne, Panorama Herza

SU-152 (ros. СУ-152 – skrót od nazwy Самоходная Установка, Объект 236) to sowieckie ciężkie działo samobieżne z okresu II wojny światowej.

Historia
W dniu 15 kwietnia 1942 roku w Głównym Zarządzie Artylerii Armii Czerwonej podjęto decyzję o rozpoczęciu prac nad szeregiem dział samobieżnych przeznaczonych dla wsparcia piechoty. W tej decyzji stwierdzono, że mają być one budowane na podwoziach czołgów produkowanych seryjnie.

Na podwoziu czołgu KW miał być opracowany „ciężki samobieżny niszczyciel schronów bojowych” uzbrojony w haubico-armatę kal. 152 mm. Prace nad tym ciężkim działem samobieżnym rozpoczęto jesienią 1942 roku równocześnie ustalono, że oprócz niszczenia umocnień i schronów bojowych miał zwalczać ciężkie czołgi. Pracami kierowało biuro konstrukcyjne Ż. Kotinowa z Zakładów Kirowskich w Czelabińsku przy współpracy z biurem konstrukcyjnym Artylerii Samobieżnej zakładów Uralmaszzawod w Swierdłowsku.

Projekt nowego działa samobieżnego był gotowy na początku stycznia 1943 roku i w dniu 4 stycznia został zatwierdzony i zlecono budowę prototypu, który miano ukończyć do 29 stycznia. Prototyp wyposażono w specjalnie adaptowaną dla tego działa haubico-armatę wz. 1937/43 (ML-20S) kal. 152 mm. Nosił on oznaczenie KW-14.

Już 7 lutego 1943 roku zakończono próby działa a w dniu 14 lutego 1943 roku przyjęto je na uzbrojenie. Zmieniono jednocześnie jego oznaczenie na SU-152. Także w lutym rozpoczęto produkcję seryjną w Zakładach Kirowskich w Czelabińsku, gdzie trwała do września 1943 roku. W tym czasie wyprodukowano około 700 sztuk SU-152. Produkcję ich przerwano z uwagi na opracowanie i wdrożenie do produkcji seryjnej nowego ciężkiego działa samobieżnego ISU-152.

Do obecnych czasów z około siedmiuset SU-152 przetrwały zaledwie trzy sztuki, z których dwie znajdują się w Polsce, w Lubuskim Muzeum Wojskowym w Zielonej Górze z/s w Drzonowie, gdzie je przeniesiono w 1997 roku z Cmentarza Żołnierzy Radzieckich w Cybince, a jedna w rosyjskim Muzeum Czołgów w Kubince.

Opis konstrukcji
Ciężkie działo samobieżne SU-152 było oparte na podwoziu czołgu KW-1s, na którym zamontowano nieruchomą wieżę. W wieży umieszczono haubico-armatę wz. 1937/43 (ML-20S) kal. 152 mm adaptowano do potrzeb tego pojazdu. Pancerz wykonany był z płyt walcowanych i odlewanych o grubości od 22 mm (góra) do 75 mm (przód wieży).

Napęd stanowił silnik wysokoprężny, widlasty, 12-cylindrowy W-2K, układ napędowy składał się z wielotarczowego sprzęgła głównego i skrzyni przekładniowej mechanicznej. Posiadał 8 biegów do przodu i 2 wsteczne.

Podwozie składało się z 6 par podwójnych stalowych kół nośnych umieszczonych niezależnie na wahaczach, koła napędowego z tyłu i koła napinającego z przodu.

Służba
W chwili rozpoczęcia produkcji seryjnej działa samobieżne SU-152 były systematycznie wprowadzane na uzbrojenie Armii Czerwonej i formowane w pułki ciężkiej artylerii samobieżnej. W skład takiego pułku wchodziło początkowo 12 dział SU-152 a później 21.

Po raz pierwszy użyto ich w trakcie bitwy na łuku kurskim, gdzie były użyte w walce z czołgami PzKpfw V Panther, PzKpfw VI Tiger i działami Ferdynand, użytymi przez Niemców po raz pierwszy. Wtedy właśnie działo to otrzymało nazwę „Pogromca zwierząt” (ros. Зверобой – czyt. zwieroboj).

W późniejszym okresie zaczęto wycofywać te działa zastępując je działami ISU-152.

W zasadzie działa samobieżne SU-152 były na uzbrojeniu tylko Armii Czerwonej, choć trzy egzemplarze znalazły się na wyposażeniu Wojska Polskiego, jeden w 3 szkolnym pułku czołgów i dwa w Oficerskiej Szkole Broni Pancernej. Użytkowano je tam w latach 1945–1949 do szkolenia.

Dane techniczne
Państwo: ZSRS
Producent: Zakłady Kirowskie, Czelabińsk, ZSRS
Typ pojazdu: ciężkie działo samobieżne niszczyciel czołgów
Trakcja: gąsienicowa
Załoga: 5 os.
Prototypy: 1943
Produkcja: luty – wrzesień 1943
Wyprodukowanych: 670 egz.
Wycofanie: 1945
Silnik: typu W-2K, wysokoprężny, widlasty, 12-cylindrowy, chłodzony cieczą
Pojemność skokowa: 38 880 ccm
Średnica cylindra: 150 mm
Skok tłoka: 180 mm z lewej strony, 186 mm z prawej strony
Moc maksymalna: 600 KM (441 kW) przy 2000 obr./min
Stopień sprężania: 15
Przeniesienie napędu: przekładnia mechaniczna, 8 biegów do przodu i 2 do tyłu
Długość: 8950 mm
6750 mm (kadłuba)
Szerokość: 3250 mm
Wysokość: 2450 mm
Długość oporowa gąsienic: 4410 mm
Rozstaw środków gąsienic: 2600 mm
Prześwit: 440 mm
Masa bojowa: 45 500 kg
Pojemność zbiornika paliwa: 600-615 L zasadnicze + 360 L dodatkowe
Podwozie: sześć par podwójnych stalowych kół nośnych, zawieszonych niezależnie na wahaczach i wałkach skrętnych, koła napędowe z tyłu, a koła napinające z przodu kadłuba, gąsienice metalowe jednosworzniowe, jednogrzebieniowe
Szerokość gąsienic: 650 mm
Podziałka gąsienic: 163 mm
Instalacja elektryczna: jednoprzewodowa 24 V
Moc jednostkowa: 13,2 KM/t
Nacisk jednostkowy: 0,85 kg/cm²
Prędkość maksymalna: 43 km/h (na drodze)
14 km/h (w terenie)
Zużycie paliwa: 250 L/100 km (na drodze)
350 L/100 km (w terenie)
70 L/1 h pracy
Zasięg: 330 km (na drodze)
120 km (w terenie)
Promień skrętu: 9,5 m
Brody (głęb.): 160 cm
Rowy (szer.): 270 cm
Ściany (wys.): 120 cm
Kąt podjazdu: 36°
Przechył boczny: 30°
Opancerzenie: spawane z płyt walcowanych, 60 mm z przodu, 60 mm z boku, 60 mm z tyłu, 30 mm z góry, 20-30 mm na dnie, 20-75 mm na wieży, 60-65 mm w jarzmie działa
Uzbrojenie: haubicoarmata ML-20S kal. 152 mm (20 nab.) + 1-2 pm PPSz (1278-1300 nab.) + 25 szt. granatów F-1
Zapas amunicji: 20 szt. kal. 152 mm + 1278-1562 szt. kal. 7,62 mm
Pole ostrzału w pionie: −5…+18°
Pole ostrzału w poziomie: 24°
Donośność maksymalna: 6,2 km
3,8 km (na wprost)
Szybkostrzelność: 2 strz./min
Wyposażenie: łączność zewnętrzna - radiostacja krótkofalowa 9R lub 10R, wewnętrzna - czołgowy telefon wewnętrzny TPU-4 lub TPU-4bis
Przyrządy celownicze i obserwacyjne: celownik teleskopowy KT-5 lub ST-10, celownik panoramiczny ML-20, przyrząd obserwacyjny dowódcy PTK-4, 5 peryskopów obserwacyjnych MK-4, szczeliny obserwacyjne i Panorama Herza
Użytkownicy: Armia Czerwona, Wojsko Polskie, Wehrmacht (zdobyczne)

BM-14 (8U32) to sowiecka wyrzutnia pocisków rakietowych pierwotnie na podwoziu ZiS-151, ZiŁ-157, ZiŁ 131, GAZ 63 i GAZ 66, pochodząca z lat 50 - przyjęta na stan 25 listopada 1952 r. (ujawniona w 1954 roku). BM-14 miała szesnaście rurowych wyrzutni o długości 115 centymetrów (BM14-17/17M miała siedemnaście prowadnic). Z prowadnic odpalane były stabilizowane obrotowo pociski odłamkowo-burzące M-14OF kalibru 140 mm.

Wersje produkcyjne
BM-14 (8U32) - wersja bazowa na podwoziu ZIS 151,
BM-14M (2B2) - wersja na podwoziu ZIL 157,
BM-14MM (2B2R) - wersja na podwoziu ZIL 131,
BM-14-17 (8U36) - wersja 17-prowadnicowa na podwoziu GAZ 63/GAZ 63A, wprowadzona w 1958
BM-14-17M (8U36M) - wersja na podwoziu GAZ 66,
RPU-14 - wyrzutnia na jednoosiowej lawecie.

Obecni użytkownicy
Algieria
Egipt
Kambodża
Kongo
Kuba
Rosja
Syria
Wietnam

Byli użytkownicy
Albania
Angola
Afganistan
Burkina Faso
NRD
Jemen
Indonezja
Irak
Chiny
Korea Północna
Laos
Madagaskar
Mongolia
Polska
Somalia
ZSRS
Sudan
Czechosłowacja
Węgry

Dane taktyczno-techniczne wyrzutni
Państwo: ZSRS
Typ pojazdu: 16-prowadnicowa wyrzutnia pocisków rakietowych (BM-14/14M/14MM)
17-prowadnicowa wyrzutnia pocisków rakietowych (BM-14-17)
Trakcja: kołowa
Załoga: 7 os.
Prototypy: 1947-1948
Produkcja: 1951-?
Podwozie: ZIS 151 (BM-14)
ZIL 157 (BM-14M)
ZIL 131 (BM-14MM)
GAZ 63 (BM-14-17)
GAZ 66 (BM14-17M)
Silnik: typu ZIL-121, benzynowy, rzędowy, 6-cylindrowy, chłodzony cieczą (BM-14)
Układ zasilania: gaźnik
Moc maksymalna: 92 KM (68 kW) przy 2600 obr./min (BM-14)
Układ napędowy: 4×4
6×6
Długość: 6920 mm (w położeniu marszowym)
Szerokość: 2300 mm (w położeniu marszowym)
Wysokość: 2310 mm (w położeniu marszowym)
2650 mm (w położeniu bojowym)
Prześwit: 260 mm
Masa własna: 7000 kg
Masa bojowa: 8200 kg
Prędkość maksymalna: 65 km/h (na drodze)
Zasięg: 600 km
Brody (głęb.): 80 cm
Kaliber: 140,3 mm
Liczba prowadnic: 16 (BM-14/14M/14MM)
17 (BM-14-17)
Uzbrojenie: 16 prowadnic kal. 140,3 mm o długości 1150 mm każda (BM-14/14M/14MM)
17 prowadnic kal. 140,3 mm o długości 1150 mm każda (BM-14-17)
Pole ostrzału w pionie: 0…+50°
Pole ostrzału w poziomie: 140°
Donośność maksymalna: 9,8 km
Czas przejścia z położenia marszowego w położenie bojowe: 1,5-2 min
Czas odpalenia pełnej salwy: 7-10 s

BM-21 Grad (ros. БМ-21 „Град”, 9К51) to sowiecka polowa samobieżna wieloprowadnicowa wyrzutnia rakietowa skonstruowana w latach 60 XX wieku. Przeznaczona dla artylerii dywizyjnej. Jeden z najszerzej używanych systemów tego rodzaju na świecie, także w Polsce.

Historia
Decyzję o zaprojektowaniu BM-21 Grad podjęła Rada Ministrów ZSRR decyzją z 30 maja 1960. Zadanie to otrzymało biuro konstrukcyjne NII-147 z Tuły. Pierwsze wyrzutnie trafiły do jednostek w 1963, publiczna prezentacja nowego systemu odbyła się w 1964 na defiladzie w Moskwie podczas obchodów rocznicy rewolucji październikowej. W następnych latach była szeroko eksportowana, wśród jej użytkowników znajduje się także Wojsko Polskie. Pierwsze użycie bojowe nastąpiło podczas konfliktu nadgranicznego z Chinami nad rzeką Ussuri w 1969 roku[1].

Podobnie jak inne typy wyrzutni artyleryjskich BM-21 jest przeznaczona do rażenia celów powierzchniowych – środków ogniowych piechoty, stanowisk ogniowych artylerii, sprzętu bojowego w rejonach ześrodkowania oraz umocnień polowych.

BM-21 posiada 40 prowadnic rurowych (po 10 w 4 rzędach) zainstalowanych na zmodyfikowanym podwoziu samochodu Ural-375D (6x6). Pakiet prowadnic wraz z kołyską jest osadzony na obrotowym łożu przymocowanym do ramy samochodu. Kąty ostrzału poziomego są dla małych kątów podniesienia ograniczone ze względów bezpieczeństwa (wyloty prowadnic znajdują się na wysokości kabiny). Prowadnice mogą być naprowadzane elektrycznie lub ręcznie. Pociski są odpalane elektrycznie. Celownik mechaniczny, kątomierz działowy oraz mechanizm sterowania napędami kierowania jest umieszczony na wysięgniku z lewej strony wyrzutni.

Standardowym typem pocisku wystrzeliwanego z BM-21 jest M-21OF z głowicą odłamkowo-burzącą. Ma on masę 66 kg i długość 2870 mm. Jego donośność wynosi 20 400 m. Pociski na torze lotu są stabilizowane zarówno brzechwowo, jak i obrotowo (niewielką prędkość kątową nadaje im występ prowadzący współpracujący z bruzdą rury wyrzutni). Pociski są dostarczane na stanowisko ogniowe przy wykorzystaniu samochodów amunicyjnych ZiŁ-152 lub Star. Pociski tego samego typu mogą być odpalane z radzieckich wyrzutni BM-21 Grad-1 (36-rurowa), Grad-W (12-rurowa), 9K53 Prima (50-rurowa) i czechosłowackich RM-70 (40-rurowa). Polską zmodernizowaną wyrzutnią BM-21 jest WR-40 Langusta.

W Polsce powstała we współpracy z przedsiębiorstwem francuskim rodzina pocisków Feniks-Z, które dzięki zastosowaniu nowoczesnego paliwa rakietowego mają zasięg ponad 40 km.

Dane taktyczno-techniczne
Wyrzutnia:
Państwo: ZSRS
Producent: Przedsiębiorstwo Badawczo-Produkcyjne „SPŁAW”, Tuła, ZSRS
Typ pojazdu: samobieżna wieloprowadnicowa wyrzutnia rakietowa
Trakcja: kołowa
Załoga: 3
Produkcja: 1960-1988
Wyprodukowanych: ponad 8500 egz.
Podwozie: Ural 375D
Ural 4320
Silnik: typu Ural 375
Moc maksymalna: 180 KM
Układ napędowy: 6×6
Długość: 7350 mm (w położeniu marszowym)
Szerokość: 2400 mm (w położeniu marszowym)
3010 mm (w położeniu bojowym)
Wysokość: 3090 mm (w położeniu marszowym)
4350 mm (w położeniu bojowym maksymalna)
Prześwit: 400 mm
Masa własna: 10 870 kg
Masa bojowa: 13 710 kg
Prędkość maksymalna: 75 km/h
Zasięg: 750 km (na drodze)
Kaliber: 122,4 mm
Długość prowadnicy: 3000 mm
Temperatura gazów wylotowych: 1500° C (do 2000° C dla rakiet Feniks-Z)
Pole ostrzału w płaszczyźnie pionowej: 0…+55°
Pole ostrzału w płaszczyźnie poziomej: 70° w prawo (ograniczony przez celownik zamocowany do bloku wyrzutni), 102° w lewo od osi pojazdu.
Sektor ograniczonego ostrzału w płaszczyźnie poziomej: 34° w obie strony od osi pojazdu
Najmniejszy kąt podniesienia w sektorze ograniczonego ostrzału: 11°
Donośność maksymalna: 20,4 km (pociski OF)
33 km (pociski KA)
42 km (pociski UA)
Czas przejścia z położenia marszowego w położenie bojowe: 3,5 min
Czas wystrzelenia salwy 40 pocisków: 20 s
Obsługa: 4 os.
Wyposażenie: radiostacja R-108M
Przyrządy celownicze: PG-10
Uzbrojenie: 40 prowadnic rurowych kal. 122,4 mm zamontowanych na tylnej części podwozia samochodu Ural-375D (6×6). Prowadnice (rozmieszczone w czterech rzędach po dziesięć) tworzą, prostopadłościenny pakiet który wraz z kołyską zainstalowano wahadłowo w łożu. Łoże osadzono obrotowo na podstawie mocowane do ramy pojazdu. Przewód każdej prowadnicy ma bruzdę (wytłoczoną według linii śrubowej), z którą współpracuje występ prowadzący pocisku podczas ruchu pocisku w prowadnicy W wyniku tego pocisk uzyskuje niewielką prędkość kątową zmniejszająca wpływ wiatru bocznego na tor lotu pocisku.
Z lewej strony wyrzutni umieszczono pulpit sterowania napędami naprowadzania prowadnic oraz przyrządy celownicze zawierające celownik mechaniczny i kątomierz działowy.
Wyrzutnia umożliwia prowadzenie ognia pojedynczego lub salwami o regulowanej liczbie pocisków, zarówno z kabiny pojazdu jak i zdalnie, z odległości do 60 m od wyrzutni.
Odpalanie pocisków: elektryczne, może być sterowane ręcznie lub automatycznie.
Naprowadzanie prowadnic w obu płaszczyznach elektryczne lub ręczne.
Amunicja: Rakiety M-21OF
Kaliber: 122,4 mm
Długość pocisku: 2870 mm
Masa pocisku: 66 kg
Prędkość początkowa pocisku: 690 m/s