Jednym z najmniej znanych polskich przedwojennych pojazdów pancernych był projekt pancernego wagonu motorowego, występującego w źródłach jako "wagon pancerny elektro-spalinowy", oznaczanego umownie w literaturze jako wzór 28 od roku opracowania, chociaż nie został on standaryzowany i nie jest to oznaczenie oficjalne. Był to ciekawy pojazd, stanowiący jedną z nielicznych polskich konstrukcji pancernych wagonów motorowych i zarazem najsilniejszą spośród nich. Informacje dostępne na jego temat są w dużym stopniu niekompletne, lecz zdołaliśmy zgromadzić tu ustalone fakty i zdjęcia, niektóre niepublikowane wcześniej.

Historia
W drugiej połowie lat 20. polskie wojska pancerno-kolejowe znajdowały się w stanie głębokiej stagnacji, a pozostawiona po wojnie polsko-radzieckiej część taboru pancernego pozostawała w większości w rezerwie i ulegała stopniowej degradacji. Prowadzono mimo to prace koncepcyjne nad nowymi optymalnymi typami pociągów pancernych, hamowane jednak przez braki funduszy. W 1928 roku, na polecenie Szefa Departamentu Inżynierii, Biuro Konstrukcyjne Broni Pancernych zaprojektowało lekki pociąg pancerny, który miał składać się tylko z 2 wozów pancernych i 2 platform. Pierwszy wóz był pancernym wagonem motorowym i uzbrojony miał być w armatę 75 mm i 5 km-ów. Drugi wagon, bez napędu, miał być uzbrojony w 2 działka 37 mm i 10 km-ów. Wagon motorowy przeznaczony był do działań w składzie lekkiego pociągu lub też samodzielnie, jako "motorowa drezyna pancerna ciężkiego typu".

Budowę wagonu motorowego zlecono Państwowej Wytwórni Saperskiej. Zakończenie budowy planowano na sierpień 1929 r. Ponieważ wagon miał charakter eksperymentalny, dla oszczędności zbudowano go na podwoziu zwykłej dwuosiowej platformy (serii Pddkz typu VIIC), z użyciem wypożyczonych silników tramwajowych, przenoszących napęd na osie łańcuchami (nie zastosowano silników bezpośrednio na osiach z powodu niedopuszczalności przeróbek silników, przy większej średnicy osi kolejowych od tramwajowych). Nie jest jasne, czy zbudowano drugi wagon holowany, aczkolwiek istnieją zdjęcia tajemniczego wagonu pancernego wyposażonego w wieżyczkę typu Ursus, mogąca być uzbrojoną w działko 37 mm.

Pierwsze próby z wagonem motorowym wykazały niedostatki konstrukcji, a podczas jednej z jazd próbnych wagon wykoleił się. Konstrukcja mogła zostać dopracowana, lecz władze wojskowe przestały się nią interesować, co wiązało się także z brakiem dalszych funduszy. 8 marca 1932 raportowano, że wagon od 5 miesięcy stał na torach poligonowych i wymagał odczyszczenia z rdzy przed przekazaniem 1 Dywizjonowi Pociągów Pancernych, a bez uruchomienia go, komisja nie mogła dokonać odbioru.

Brak jest informacji na temat dalszych losów i wykorzystania prototypu wagonu motorowego, który trafił do 1 Dywizjonu Pociągów Pancernych. Z niepublikowanych informacji, opracowanych przez Artura Przeczka, wynika, że nosił on numer ewidencyjny 684 717 i w 1937 roku znajdował się na stanie 2. Dywizjonu Pociągów Pancernych. Zamieszczone tu niepublikowane wcześniej zdjęcia wskazują jednak, że wagon znajdował się w 2.dpp już w 1934 roku i był on przez pewien czas używany tam podczas ćwiczeń. Można przypuszczać, że w kolejnych latach wagon był niesprawny, być może część podzespołów wymontowano i zwrócono do jednostek, skąd były wypożyczone. Brak jest informacji wskazujących na to, żeby był użyty bojowo podczas kampanii wrześniowej w składzie jakichś improwizowanych jednostek (nawet w roli zwykłego wagonu). Brak jest także dalszych informacji o losach wagonu, który niewątpliwie musiał być przejęty przez Niemców, lecz nie wykorzystywany przez nich.

Charakterystyka
Pancerny wagon motorowy zbudowany był na podwoziu dwuosiowej platformy serii Pddkz, typu VIIC. Zabudowano na niej pancerne nadwozie z płyt przykręcanych do szkieletu, o sylwetce bocznej zbliżonej do prostokątnej. Na dachu w przedniej części wagonu była kanciasta wieża artyleryjska o takiej samej konstrukcji. Początkowo opancerzenie wykonano z drewna, dla sprawdzenia sylwetki balistycznej, po czym wagon otrzymał pancerz stalowy, zapewne z blachy kotłowej (nie pancernej). Jego grubość była przewidywana początkowo na 6-12 mm, co było wystarczające przeciw pociskom karabinowym, poza małymi odległościami . Według opisu technicznego, konstruktorzy dążyli do zwiększenia odporności pancerza przez jego pochylenie, lecz ze zdjęć widać, że ściany były nachylone w stosunkowo niewielkim stopniu od pionu. W rzucie poprzecznym wagon miał kształt nieforemnego ośmioboku, z najdłuższym bokiem - dnem, następnie dachem. Wejścia zamykane dwuskrzydłowymi drzwiami były w ścianach czołowych, umożliwiające przy tym przechodzenie między wagonami (w ścianie tylnej - przesunięte na bok). W ścianach czołowych były niewielkie luki zamykane klapami, do obserwacji toru. Większe zamykane luki były w górnej części ścian bocznych (w prawej burcie - dwa, w lewej - jeden). Wagon miał typowe sprzęgi i zderzaki kolejowe.

Uzbrojenie główne stanowiła francuska armata polowa 75 mm wz.1897, zamontowana na podstawie morskiej, nakryta wieżą obrotową. Kąt ostrzału w poziomie wynosił 360°. Dla działa przewidziano 200 pocisków.

Uzbrojenie uzupełniały 3 chłodzone powietrzem karabiny maszynowe kalibru 7,92 mm wz. 25 Hotchkiss, zamontowane w jarzmach kulistych. Jeden km był w przedniej ścianie czołowej przed wieżą, a pozostałe dwa w wystających stanowiskach bocznych - cylindrycznych obrotowych półwieżyczkach dających dość szeroki kąt ostrzału. Ze zdjęć wynika, że wagon miał też jarzma kuliste dla karabinów maszynowych w przedniej ścianie wieży po prawej stronie działa i w tylnej ścianie czołowej wagonu, co odpowiadałoby projektowanemu uzbrojeniu z 5 km-ów. Na znanych zdjęciach nie ma jednak zamontowanych żadnych karabinów maszynowych. Ponadto zaprojektowano otwory dla przeciwlotniczego karabinu maszynowego w dachu wieży (brak bliższych informacji o wybranym rozwiązaniu, możliwe, że któryś z km-ów był demontowany i umieszczany na lawetce w otworach, które zapewne dawały niewielkie pole ostrzału). W wagonie przewożono 6000 nabojów do karabinów maszynowych.

Wagon miał napęd spalinowy z przekładnią elektryczną. Prąd wytwarzała prądnica bocznikowa Brown Boveri o mocy stałej 100 kW i napięciu 600V przy 1300 obr/min, napędzana przez lotniczy silnik benzynowy SPA o mocy nominalnej 220 KM (przypuszczalną osiąganą moc określano na 170 KM, zapewne z powodu zużycia). Bezpośrednio napęd zapewniały dwa silniki elektryczne tramwajowe typu D54 podwieszone pod podwoziem i napędzające obie osie wagonu za pomocą łańcuchów. Zastosowana chłodnica była określona jako prowizoryczna (wypożyczona z batalionu elektrotechnicznego). Silnik uruchamiany był za pomocą korby lub rozrusznika elektrycznego Bosh BP L9, pobierającego prąd z akumulatorów o napięciu 24V. Ponadto wagon posiadał małą prądnicę Brown Boveri 110V, napędzaną łańcuchem od wału silnika głównego, służącą do oświetlania, ładowania akumulatorów, napędu sygnalizacji i wentylacji. Do tych samych celów, gdy silnik główny nie był w ruchu, służył osobny agregat Vinton 5 kW. Mógł on też napędzać silniki trakcyjne do jazdy z małą prędkością w razie uszkodzenia silnika głównego. Brak jest informacji, czy wagon miał jedno, czy dwa stanowiska sterownicze na obu końcach, co byłoby logiczne. Można przypuszczać, że wagon miał przejęte z platformy hamulce mechaniczne uruchamiane korbą.

Załogę stanowiło 13 osób, w tym dowódca pociągu (oficer), kierowca, 3 osoby obsady działa, 5 osób obsługi km-ów, 2 motorzystów obsługujących silnik i sanitariusz.

Dane techniczne:
Wymiary:
Długość między buforami: 10.924 mm
Rozstaw osi: 6500 mm
Szerokość: 3150 mm
Wysokość całkowita: ok. 3850 mm (na podst. rysunku)
Wysokość od główki szyny do dachu wagonu: 2930 mm
Wysokość od podłogi do dachu wagonu: 1750 mm
Osiągi:
Prędkość maks.: 32 km/h
Długotrwałość jazdy: ok. 10 godzin
Masa własna (suma z zestawienia): 24.526 kg, w tym m.in:
podwozie: 9750 kg
pancerz: 7500 kg
prądnica główna: 1200 kg
silniki elektryczne: 2x850 kg
silnik główny: 250 kg
prądnica pomocnicza: 250 kg
chłodnica (prowizoryczna): 914 kg
agregat Vintona: 600 kg
Masa całkowita (suma z zestawienia): 29.226 kg, w tym m.in:
amunicja do działa: 1700 kg
amunicja do km-ów: 200 kg
załoga: 1300 kg
paliwo: 500 kg

M56 Scorpion (M56 SPAT, Self-Propelled Anti-Tank) to amerykańskie działo samobieżne przeznaczone dla wojsk powietrznodesantowych skonstruowane w latach 50. XX wieku.

Działo M56 było pojazdem nieopancerzonym. W celu obniżenia masy samonośne nadwozie działa wykonano z aluminium. Na kadłubie umieszczono działo przeciwpancerne M54 kalibru 90 mm (balistyka tego działa była identyczna jak armaty czołgowej M36 czołgu M47 Patton). Kat ostrzału w poziomie 60°, w pionie -10° do +15°. Maksymalna donośność pocisków wynosiła 18 100 m, donośność ogniem na wprost 4400 m. Praktyczna szybkostrzelność działa była równa 9-11 strz./min. Obsługa armaty (działonowy i ładowniczy) była osłaniana od przodu przez płytę z aluminium. Dowódca wozu i kierowca mieli stanowiska w kadłubie. M56 SPAT mógł być dostarczany na pole walki przy pomocy samolotów i szybowców transportowych, możliwy był także zrzut na spadochronie.

M56 Scorpion został wprowadzony do uzbrojenia US Army w 1953 roku.

---

Jednym z największych problemów spadochroniarzy podczas II wojny światowej był brak wsparcia w postaci pojazdów opancerzonych. W latach 50. na bazie doświadczeń wojennych opracowano w USA lekki niszczyciel czołgów M56 Scorpion, przeznaczony specjalnie dla oddziałów powietrznodesantowych. Jego kariera nie była jednak zbyt długa.

Geneza
Oddziały powietrznodesantowe podczas II wojny światowej musiały polegać na lekkim uzbrojeniu przenoszonym przez żołnierzy. W najlepszym przypadku spadochroniarze mogli korzystać z niewielkiej ilości lekkich dział polowych, bądź przenoszonych przez ciężkie szybowce czołgów lekkich. Broń ta chociaż zapewniała wsparcie, nie była wystarczająca do zwalczania czołgów przeciwnika.

Podejmowane podczas wojny próby zaprojektowania lekkich pojazdów pancernych przystosowanych do transportu lotniczego nie przyniosła wymiernych rezultatów. Dopiero 1948 roku w USA powrócono do tego tematu. Nowe, większe samoloty transportowe oraz wprowadzenie maszyn z tylną rampą załadunkowo-desantową otworzyły nowe możliwości przed konstruktorami.

Na początku lat 50. w zakładach Cadillac Motor Car Division rozpoczęto prace nad zaprojektowanym specjalnie dla spadochroniarzy pojazdem bojowym, który mógł być transportowany na pole walki na pokładzie samolotu lub nawet przez śmigłowiec. Prototyp otrzymał oznaczenie T101, a docelowy pojazd, który trafił do produkcji otrzymał nazwę M56 Scorpion.

Nieopancerzony niszczyciel czołgów M56 Scorpion
Konstruktorzy M56 od początku starali się zaprojektować jak najlżejszy pojazd. Oby maksymalnie obniżyć masę, kadłub wykonano z aluminium, rezygnując przy tym z opancerzenia – zachowano jedynie osłonę działa, która w ograniczonym stopniu chroniła obsługę przed odłamkami. Uzbrojenie składało się z armaty M54 kalibru 90 mm (będącej pochodną armaty M36 stosowanej w czołgach M47 Patton) z zapasem 29 pocisków. Działo umieszczono na nieosłoniętej (za wyjątkiem przedniej tarczy) podstawie w środkowej części kadłuba.

Napęd stanowił silnik Continental A01-403-5 o mocy 200 KM, zapewniający prędkość maksymalną 45 km/h i zasięg 230 km. M56 miał zaledwie 4,5 m długości (kadłub), a z lufą działa 5,8 m długości, 2,57 m szerokości i 2 m wysokości. Masa pojazdu wynosiła zaledwie 7,1 tony. Załoga składała się natomiast z 4 żołnierzy – kierowcy, dowódcy, ładowniczego i działonowego.

Produkcję pojazdu rozpoczęto w 1953 roku i zakończono w 1959 roku, po zbudowaniu 325 pojazdów. Część pojazdów została wysłana do Wietnamu, gdzie wykorzystywano je w roli lekkich pojazdów wsparcia. W tej roli M56 spisywał się całkiem nieźle, aczkolwiek w toku eksploatacji ujawniły się liczne wady konstrukcji pojazdu.

Pomijając całkowity brak opancerzenia, a co za tym idzie narażenie załogi na ostrzał, obsługa uzbrojenia była również narażona na działanie czynników atmosferycznych, co było szczególnie uciążliwe w Wietnamie. Kolejnym problemem był silny odrzut podczas wystrzału, który sprawiał, że przód pojazdu unosił się i gwałtownie opadał przy każdym strzale. Nie tylko nadwyrężało to konstrukcję pojazdu, ale również generowało sporo kurzu, który zdradzał pozycję pojazdu. Również sama armata okazała się mało skuteczna, ponieważ zasięg ognia wynosił zaledwie około 1500 m.

M56 wykorzystywano przez pewien czas, ale wraz z pojawieniem się M551 Sheridan, zaczęto je wycofywać z jednostek bojowych – wiele z nich zniszczono jeszcze w Wietnamie, podczas wycofywania się amerykańskich żołnierzy. W 1965 roku pięć M56 sprzedano do Hiszpanii, gdzie wykorzystywano je do 1970 roku, a w RFN testowano jeden pojazd. Największym zagranicznym użytkownikiem Scorpionów zostało Maroko. W latach 1966-1967 Marokańczycy otrzymali 87 Scorpionów, które wykorzystywano bojowo w walkach z partyzanami podczas wojny w Saharze Zachodniej. Ponadto 60 M56 trafiło do Korei Południowej, ale nigdy nie wykorzystywano ich bojowo.

Podsumowanie
M56 Scorpion okazał się nie do końca udaną konstrukcją. Chociaż był na tyle mały i lekki, że możliwe było jego transportowanie drogą powietrzną, skuteczność jego uzbrojenia pozostawiała wiele do życzenia, a brak opancerzenia dodatkowo działał na jego niekorzyść.

Co ciekawe, sam Sheridan również okazał się niezbyt udanym pojazdem. Amerykanie podejmowali jeszcze wiele prób opracowania lekkich pojazdów opancerzonych dla oddziałów powietrznodesantowych, ale mimo upływu lat, żaden nie wszedł do eksploatacji.

Dane techniczne:
Producent: Cadillac, Stany Zjednoczone
Okres produkcji: 1953-1959
Wyprodukowanych: 325 egz.
Typ pojazdu: niszczyciel czołgów
Trakcja: gąsienicowa
Załoga: 4 osoby (kierowca, dowódca, ładowniczy i działonowy)
Silnik: typu Continental AOI-402-5
Moc maksymalna: 200 KM
Długość: 5837 mm
Szerokość: 2573 mm
Wysokość: 2000 mm
Prześwit: 325 mm
Masa bojowa: 7160 kg
Prędkość maksymalna: 48 km/h
Zasięg: 255 km
Brody: 100 cm
Rowy: 120 cm
Ściany: 75 cm
Uzbrojenie: 1 × armata M54 kalibru 90 mm (29 pocisków)
Kąt ostrzału: 60° w poziomie
-10° ÷ +15° w pionie
Donośność: 18 100 m
Szybkostrzelność: 9-11 strz./min.

T-62 to radziecki czołg podstawowy. Pierwszy czołg podstawowy II generacji.

Historia
Czołg T-62 opracowano pod koniec lat 50. XX wieku jako następcę czołgów T-54/T-55. Pomimo zbliżonego wyglądu T-62 nie jest wersją rozwojową czołgu T-55 (został opracowany w innym biurze konstrukcyjnym). T-62 był pierwszym czołgiem podstawowym uzbrojonym w armatę gładkolufową.

Produkcję czołgów T-62 rozpoczęto w ZSRR na początku lat 60. Po raz pierwszy czołg ten został pokazany publicznie w 1965 roku. Później produkcję licencyjną rozpoczęto w Czechosłowacji. Licencję na produkcję czołgu T-62 sprzedano także KRL-D.

Po rozpoczęciu dostaw seryjnych czołgów T-62 do jednostek liniowych ujawniły się ich wady. Okazało się, że zastosowany silnik ma zbyt małą moc, co zmniejszało manewrowość pojazdu. Niska była także szybkostrzelność armaty. Jednym z pierwszych konfliktów, podczas którego użyto T-62 na polu walki, był incydent na granicy ZSRR z Chinami nad rzeką Ussuri w marcu 1969. 15 marca egzemplarz tajnej wówczas jeszcze dla świata konstrukcji (jeden z dwóch wprowadzonych do walki), został unieruchomiony i w rezultacie wpadł w ręce Chińczyków. Produkcję T-62 zakończono, w ZSRR już w 1975 roku, wcześniej niż produkcję T-55. Produkcja T-62 w Czechosłowacji była kontynuowana do 1978 roku. Liczba wszystkich wyprodukowanych w ZSRR egzemplarzy przekracza 20 000 sztuk, w Czechosłowacji – 1500 sztuk, nie jest znana liczba czołgów wybudowanych w Korei Północnej. T-62 znalazł się na uzbrojeniu wielu armii świata. Był używany między innymi przez armie Afganistanu (170 egz.), Algierii (300 egz.), Angoli (ponad 100 egz.), Kuby (300 egz.), Egiptu (600 egz.), NRD (ponad 100 egz.), Iranu (ponad 150 egz.), Iraku (ponad 1000 egz., w większości zniszczone podczas wojen w Zatoce Perskiej), Izraela (120 czołgów zdobycznych, jako Tiran 6), Korei Północnej (ok. 1200 egz.), Wietnamu (200 egz.) i Jemenu (30 egz.).

W Rosji ostatnie T-62 zostały oficjalnie wycofane w 2013 roku.

Czołgi T-62 były używane przez państwa arabskie podczas wojen z Izraelem, a także przez Irak podczas wojen w Zatoce Perskiej.

Podczas służby wozy T-62 zostały dwukrotnie zmodernizowane. Poza modernizacjami radzieckimi pojawiły się także propozycje opracowane na zachodzie Europy. Austriacka firma NORICUM proponowała zastąpienie armaty 2A20 armatą L7 kalibru 105 mm (wóz w tej wersji był testowany w Egipcie), a francuski koncern GIAT proponował zastąpienie armaty 2A20 armatą z czołgu AMX-40, jednak żaden kraj nie zdecydował się na taką modernizację. Jedynie Egipt wymienił lufy armat 2A20 na nowe wyprodukowane przez British Royal Ordance. Własną modernizację czołgów T-62 przeprowadził także Izrael.

Wersje
T-62 (Obiekt 166; 1961 r.) – model bazowy; od 1969 r. montowany wkm plot.; od 1975 r. montowany dalmierz laserowy KTD-1
T-62A (Obiekt 165; 1961 r.) – model bazowy, 100 mm armata gwintowana 2A24 (również jako D-54TS lub U-8TS); przyjęty na uzbrojenie wraz z T-62, nie produkowany
T-62K (Obiekt 166K; 1964 r.) – wóz dowodzenia, dodatkowa w radiostacja R-112, zmniejszony zapas amunicji (36 do armaty, 1750 sztuk do sprzężonego km-u); wozy z dodatkowym systemem nawigacyjnym TNA-2 oznaczane jako Obiekt 166KN
T-62D (Obiekt 166D; 1983 r.) – wóz z zamontowanym systemem obrony aktywnej Drozd
T-62D-1 (Obiekt 166D-1; 1983 r.) – wariant T-62D z 690-konnym silnikiem W-46-5M
T-62M (Obiekt 166M; 1983 r.) – wóz gruntownie zmodernizowany: dodatkowy pancerz BDD przodu kadłuba i wieży, wzmocniona osłona przeciwminowa, gumowo-metalowe fartuchy chroniące boki kadłuba i układ jezdny, wykładzina przeciwradiacyjna; zmodyfikowane podwozie, gąsienice z czołgu T-72; zmodernizowany system kierowania ogniem i system stabilizacji, kompleks uzbrojenia rakietowego 9K116-1 Szieksnia (Шексна) umożliwiający wystrzeliwanie czołgowych ppk 9M117; armata z termoizolacją; radiostacja R-173; 620-konny silnik W-55U; zapas amunicji zwiększony do 42 nabojów
T-62M-1 (Obiekt 166M-1) – wariant T-62M z silnikiem W-46-5M
T-62M1 (Obiekt 166M1) – T-62M bez kompleksu uzbrojenia rakietowego
T-62M1-1 (Obiekt 166M1-1) – wariant T-62M1 z silnikiem W-46-5M
T-62M1-2 (Obiekt 166M1-2) – T-62M1 bez dodatkowego pancerza BDD
T-62M1-2-1 (Obiekt 166M1-2-1) – wariant T-62M1-2 z silnikiem W-46-5M
T-62MD (Obiekt 166MD) – T-62M z zamontowanym w miejsce dodatkowego pancerza systemem obrony aktywnej Drozd
T-62MD-1 (Obiekt 166MD-1) – wariant T-62MD z silnikiem W-46-5M
T-62MK (Obiekt 166MK) – wóz dowodzenia na bazie T-62M, dodatkowa radiostacja R-112, system nawigacyjny TNA-2, brak kompleksu uzbrojenia rakietowego
T-62MK-1 (Obiekt 166MK-1) – T-62MK z silnikiem W-46-5M
T-62MW (Obiekt 166MW; 1985 r.) – pancerz reaktywny Kontakt-1 w miejsce osłony BDD
T-62MW-1 (Obiekt 166MW-1) – wariant T-62MW z silnikiem W-46-5M
T-62M1W (Obiekt 166M1W) – wariant T-62MW bez kompleksu uzbrojenia rakietowego
T-62M1W-1 (Obiekt 166M1W-1) – wariant T-62MW-1 z silnikiem W-46-5M
OT-62 – samobieżny miotacz ognia
wóz ewakuacyjny wyposażony w urządzenia umożliwiające holowanie uszkodzonych wozów T-62
Tiran-6 – zdobyczne T-62 w służbie izraelskiej
Ch’onma-ho – północno-koreańskie kopie T-62

Opis
T-62 jest czołgiem podstawowym II generacji. Załogę czołgu stanowią: dowódca, działonowy, ładowniczy i mechanik-kierowca. Kierowca zajmuje miejsce w kadłubie, reszta załogi w wieży.

Kadłub T-62 jest wykonany ze spawanych płyt ze stali pancernej. Płyty przednie mają grubość 102 mm i są silnie nachylone (górna 60°, dolna 54° od pionu). Opancerzenie z innych stron jest znacznie słabsze. Pancerz boczny ma grubość od 79 mm (w górnej części) do 15 mm (w dolnej części), pancerz tylny 46 mm. Dno kadłuba pancernego ma grubość 20, a strop 31 mm.

W przedniej części kadłuba znajdują się przedziały kierowania, środkowej – przedział bojowy z wieżą, a w tylnej – przedział napędowy.

W przedziale kierowania stanowisko ma mechanik-kierowca. Po jego prawej stronie umieszczono zbiorniki paliwa. Kierowca zajmuje miejsce w pojeździe przez właz w stropie kadłuba. Podczas jazdy obserwuje teren za pomocą dwóch peryskopów. W nocy lewy z nich wymieniany jest na noktowizor TWN-2. Noktowizor ma kąt widzenia 30° i zasięg obserwacji 30 m. TWN-2 jest noktowizorem aktywnym, jego reflektor znajduje się po prawej stronie przedniej płyty pancernej, obok reflektora światła widzialnego.

Wieża pancerna ma postać jednorodnego odlewu. Po jej lewej stronie znajduje się stanowisko działonowego (z przodu) i dowódcy, po prawej ładowniczego. Opancerzenie wieży w przedniej części ma grubość 242 mm, z boku 153 mm, z tyłu 97 mm.

Dowódca obserwuje teren przy pomocy dzienno-nocnego przyrządu obserwacyjnego TKN-3. Optyczny tor dzienny tego przyrządu ma 10° kąt widzenia przy pięciokrotnym powiększeniu. W trybie nocnym aktywny noktowizor ma kąt widzenia 8° przy powiększeniu 4,2x. Dodatkowo w wieżyczce dowódcy zamocowane są cztery peryskopy. Dwa z nich znajdują się przed pokrywą włazu dowódcy, dwa na pokrywie. Wieżyczka dowódcy może być obracana. Dowódca ma możliwość automatycznego naprowadzenie wieży czołgu na punkt obserwowany w przyrządzie TKN-3.

Działonowy dysponuje teleskopowym celownikiem TSz2B-41. Może on pracować z powiększeniem 3,5x (kąt widzenia 18°) lub 7x (kąt widzenia 9°). W okularze celownika wytrawiona jest prosta skala dalmierza pozwalająca oszacować odległość od celu o wysokości 2,7 m. W nocy celowanie możliwe jest dzięki aktywnemu noktowizorowi TPN1-41-11 (reflektor podczerwieni tego celownika zamocowany jest z prawej strony armaty). Zasięg obserwacji przy pomocy noktowizora to ok. 800 m. Celowniczy dysponuje także peryskopem służącym do obserwacji terenu po lewej stronie wieży.

Ładowniczy dysponuje pojedynczym peryskopem umocowanym przed jego włazem.

W wieży znajduje się zasadnicze uzbrojenie wozu: 115 mm armata gładkolufowa 2A20 (oznaczenie wojskowe U-5TS). Lufa armaty wyposażona jest w przedmuchiwacz usuwający gazy prochowe po wystrzale. Obok armaty umieszczony jest czołgowy karabin maszynowy PKT kalibru 7,62 × 54 mm R. Uzbrojenie jest stabilizowane w dwóch płaszczyznach. Naprowadzanie uzbrojenia na cel przy pomocy układów elektrohydraulicznych. Awaryjnie naprowadzanie może odbywać się ręcznie.

Armata 2A20 jest ładowana przez ładowniczego. Zapas amunicji zmagazynowanej w wieży to 4 naboje, dodatkowo 36 naboi zmagazynowanych jest w kadłubie. Armata 2A20 jest zasilana przy pomocy amunicji scalonej. Naboje mają klasyczne łuski metalowe, co powoduje, że są duże i ciężkie. Ładowanie armaty jest możliwe tylko przy kącie podniesienia +3°30′, podczas ładowania blokowany jest obrót wieży. Pomimo zastosowania automatu wyrzucającego łuski po wystrzale na zewnątrz czołgu szybkostrzelność armaty jest niska i wynosi 4 strz./min podczas strzelania z postoju, podczas jazdy spada do 2 strz./min. Zaletą stosowanej armaty była wysoka (w momencie wprowadzenia do uzbrojenia) skuteczność. Stosowane są cztery typy pocisków: BK-4 (HEAT, stabilizowany brzechwowo), BK-4M (zmodernizowana wersja BK-4), BM-6 (APFSDS) oraz OF-18 (odłamkowo-burzący).

Napęd T-62 stanowi 12-cylindrowy, czterosuwowy, wysokoprężny, chłodzony cieczą silnik W-55-5. Jest on zbudowany w układzie V. Moc silnika wynosi 426 kW przy 2000 obr./min. Napęd od silnika jest przekazywany do skrzyni biegów za pośrednictwem przekładni wstępnej (przyśpieszającej) i wielotarczowego, suchego sprzęgła. Skrzynia biegów mechaniczna ma koła zębate o stałym zazębieniu i przystawkę do odbioru mocy dla napędów dodatkowych (takich jak wentylator chłodzenia). Podczas jazdy dostępne jest 5 biegów do przodu i jeden wsteczny. Napęd z głównej skrzyni biegów jest przenoszony do kół napędowych za pomocą planetarnych mechanizmów skrętu i przekładni bocznych. Planetarne mechanizmy skrętu umożliwiają skręt ustalony z dwoma promieniami: równym 10 m lub równym odległości pomiędzy gąsienicami. Skręt z innymi promieniami jest nieustalony i zależy od oporów ruchu i parametrów układu jezdnego. Częścią układów skrętu są hamulce taśmowe. Przekładnie boczne służą do zmniejszania obrotów i zwiększania momentu obrotowego. Na ich wałach napędzanych zamontowane są koła napędowe.

T-62 ma zawieszenie niezależne na wałkach skrętnych. Każde z 10 kół jezdnych jest połączone za pomocą wahacza z wałkiem skrętnym. Napęd z silnika jest przekazywany na znajdujące się w tylnej części pojazdu koła napędowe. Z przodu pojazdu znajdują się koła napinające. Koła jezdne są kołami podwójnymi, z zewnętrznymi bandażami gumowymi. Wahacze pierwszej i ostatniej pary kół współpracują z hydraulicznymi amortyzatorami. Koła napinające są napinane przy pomocy mechanizmu korbowego z przekładnią ślimakową. T-62 nie ma rolek podtrzymujących gąsienice. Gąsienice stalowe, jednosworzniowe, składają się z 96 ogniw każda.

T-62 wyposażony jest w automatyczny układ przeciwpożarowy. Może być on uruchamiany automatycznie lub ręcznie (przez dowódcę lub kierowcę). Czujniki układu znajdują się w przedziale napędowym i bojowym. T-62 wyposażony jest w układ obrony przed bronią masowego rażenia typu RBZ-1. W przypadku wykrycia wybuchu jądrowego powoduje on zatrzymanie czołgu i jego uszczelnienie. Czołg ma także urządzenia filtrowentylacyjne. T-62 ma termiczną aparaturę dymotwórczą pozwalającą na postawienie zasłony dymnej o długości 400 m, utrzymującą się przy bezwietrznej pogodzie do 4 min.

Plany i modele
Tamiya 35108 T-62A Skala 1/35
Trumpeter 00376 T-62A Skala 1/35
Italeri 7006 T-62 Skala 1/72

Dane techniczne
Typ pojazdu: czołg podstawowy II generacji
Trakcja: gąsienicowa
Załoga: 4
Silnik: 1 silnik wysokoprężny, typu CzTZ W-55-5, V12
Pojemność skokowa: 38 880 ccm
Moc maksymalna: 580 KM (426 kW) przy 2000 obr./min
Maksymalny moment obrotowy: 2354 Nm przy 1250 obr./min
Przenieisnie napedu: mechaniczne
Pojemność zbiornika paliwa: 1360 L
Pancerz: spawany z płyt walcowanych, wieża spawana z elementów odlewanych, grubość: 15 – 242 mm
Długość: 9335 mm (całkowita, z armatą w przednim położeniu)
6630 mm (kadłuba)
Szerokość: 3300 mm
Wysokość: 2280 mm
Rozstaw osi: 4230 mm
Rozstaw środków gąsienic: 2640 mm
Prześwit: 430 mm
Masa bojowa: 40 000 kg
Moc jednostkowa: 14,5 KM/t
Nacisk jednostkowy: 0,083 MPa
Prędkość: 50 km/h (po drodze)
poniżej 40 km/h (w terenie)
Zużycie paliwa w cyklu mieszanym: 300-330 L/100 km
Zuzycie paliwa w trasie: 100-120 L/100 km
Zasięg: 450 km (normalny)
650 km (z dodatkowymi zbiornikami)
Brody (głęb.) 1,40 m (bez przygotowania)
5,00 m (po przygotowaniu)
Rowy (szer.): 285 cm
Ściany (wys.): 80 cm
Kąt podjazdu: 60º
Uzbrojenie: 1 armata 2A20 kal. 115 mm (zapas amunicji – 40 szt.)
1 karabin maszynowy PKT kal. 7,62 mm (zapas amunicji – 2500 szt.)
1 wielkokalibrowy karabin maszynowy DSzK kal. 12,7 mm (zapas amunicji – 500 szt.)
Użytkownicy: ZSRS, Afganistan, Angola, Algieria, Białoruś, Egipt, Etiopia, Izrael, Jemen, Czechosłowacja, Irak, Iran, Kazachstan, Kuba, KRL-D, Rosja, Syria, Uzbekistan, Wietnam

D-442 FUG (Felderítő Úszó Gépkocsi) – węgierski opancerzony wóz rozpoznawczy skonstruowany w latach 60. XX w. Odpowiednik radzieckiego samochodu rozpoznawczego BRDM-1. Od BRDM różni się jednak tym, że jego silnik usytuowany jest w tylnej części pojazdu, dzięki czemu jest bardziej odporny na uszkodzenia, np. w razie ostrzału. Pojazdy tego typu znajdowały się na uzbrojeniu armii węgierskiej, czechosłowackiej, a także w niewielkiej liczbie Wojska Polskiego. Mimo że FUG charakteryzował się bardziej przemyślaną konstrukcją układu napędowego niż w radzieckim odpowiedniku, to jednak miał istotną wadę, jaką był brak stałego uzbrojenia. Z tego powodu zastąpił go PSzH-IV, pozbawiony wady poprzednika. Pojazd ten nie był już sprowadzany do Polski.

Egzemplarze muzealne
ojazdy FUG można oglądać w następujących muzeach:

Lubuskie Muzeum Wojskowe w Drzonowie – FUG z numerem taktycznym 042
Muzeum Techniki Wojskowej im. Jerzego Tadeusza Widuchowskiego
Muzeum Broni Pancernej w Poznaniu
Muzeum im. Orła Białego w Skarżysku-Kamiennej
Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie – pojazd znajduje się na terenie Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej
Muzeum Historii i Uzbrojenia w Opolu – pojazd w pełni sprawny, w ciągłej eksploatacji.

Użytkownicy
Aktualni użytkownicy:
Węgry

Byli użytkownicy:
Czechosłowacja: 275 zamówionych w 1965 roku i dostarczonych w 1968. Dostały oznaczenie OT-65A Otter[1]. Kolejne 200 PSzH pozyskane i oznaczone jako OT-66.
NRD – 50 PSzH.
Niemcy – Wszystkie zezłomowane lub sprzedane.
Irak – 200 PSzH-IV dostarczonych w 1981 roku. Prawdopodobnie zostały zastąpione przez BRDM-2.
Polska – 100 OT-65A Otter.

Dane techniczne
Producent: Csepel, Szigetszentmiklós, Węgry
Typ pojazdu: kołowy wóz rozpoznawczy
Trakcja: kołowa
Załoga: 6 osób
Silnik: typu Csepel D414.44, wysokoprężny, 4-suwowy, rzędowy, 4-cylindrowy
Pojemność skokowa: 5516 ccm
Moc maksymalna: 100 KM (73,55 kW) przy 2300 obr./min
Układ napędowy: silnik umieszczony z tyłu pojazdu, napędza wszystkie koła (4×4)
Długość kadłuba: 5790 mm
5695 mm (PSzH)
Szerokość: 2500 mm
Wysokość: 1910 mm
Prześwit: 280 mm
Rozstaw osi: 3200 mm
3233 mm (PSzH)
Masa: 6300 kg
6900 kg (PSzH)
Pojemność zbiorników paliwa: 200 L
Prędkość maksymalna: 80 km/h po drodze
35–45 km/h w terenie
9 km/h w wodzie
Zasięg: 600 km
500 km (PSzH)
Brody (głęb.): bez przygotowania: pływający
Rowy (szer.): 120 cm
Kąt podjazdu: 30
Uzbrojenie: 1 x karabin maszynowy kal. 7,62 mm

Czołg Leonarda to jeden z wynalazków, opracowany przez włoskiego architekta, malarza i wynalazcę Leonarda da Vinci, przedstawiony w arkuszu 1030 w Kodeksie Arundel.

Konstrukcja
W 1485, Leonardo da Vinci przedstawił projekt dyskopodobnego pojazdu w postaci "żółwia", który dookoła otoczony był armatami, które według założenia miały miotać kamieniami. Czołg mógł poruszać się w dowolnym kierunku, dzięki przełączaniu odpowiednich mechanizmów, które podłączone były do wszystkich czterech kół pojazdu. Pancerz czołgu składał się z metalowych płyt zamontowanych od wewnątrz oraz płyt drewnianych wyłożonych na zewnątrz pojazdu.

Wersje
Leonardo opracował również wariant zakładający zaprzężenie kilku koni, które mogłyby ciągnąć pojazd wraz z 8-osobową załogą. Pomysł ten został jednak odrzucony ze względu na ryzyko szybkiej utraty koni, które mogłyby paść w czasie bitwy. W rzeczywistości sporządzone plany konstrukcyjne i rysunki pojazdu zostały przedstawione błędnie, aby zmylić osoby trzecie, które mogłyby zdobyć plany pojazdu. Model "czołgu" wprowadziła do sprzedaży włoska firma Italeri.

Typ pojazdu: czołg
Trakcja: kołowa
Załoga: 8 osób
Prototypy: 1485
Silnik: brak
Opancerzenie: z blachy
Szerokość: ok. 5000 mm
Wysokość: 3000 mm
Rozstaw osi: 2000 mm
Masa: 2000 kg
Prędkość: ok. 1-5 km/h
Zasięg pojazdu: 1 km
Uzbrojenie: ok. 10 armat

Kosowóz Mierosławskiego (taran bojowy, ostrokół przenośny) – improwizowany pojazd bojowy wymyślony przez generała Ludwika Mierosławskiego i używany sporadycznie w powstaniu wielkopolskim 1848 i powstaniu styczniowym 1863. Miał on być według Mierosławskiego „nowym systemem obrony i ataku”.

Konstrukcja
Wielu autorów odnosi się do wynalazków Mierosławskiego, ale rzadko pojawia się jakiś konkretny opis. Przeważnie pojawiają się w książkach lakoniczne stwierdzenia typu: „skrzynie z kosami”, „ruchome wozy z kosami”. Najobszerniejszy chyba opis można znaleźć w książce Walerego Przyborowskiego. Opisał on kosowóz w sposób następujący (pisownia oryginalna):
Trudno ocenić, czym konkretnie były fajerwerki z przytoczonego powyżej cytatu. Być może chodziło tutaj o race kongrewskie.

Użycie bojowe
Pierwszy raz wynalazek Mierosławskiego został bojowo użyty w czasie powstania wielkopolskiego w bitwie pod Miłosławiem, która miała miejsce 30 kwietnia 1848. W czasie tej bitwy 200 strzelców ustawiło się pomiędzy trzema taranami Mierosławskiego ustawionymi w półkole. Narzekano jednak, że te tarany okazały się zupełnie bezużyteczne.

Kolejnym konfliktem zbrojnym, gdzie używano kosowozów, było powstanie styczniowe. Na początku powstania zbudowano kilka kosowozów w Belgii i transportowano je do Kongresówki. Zostały one jednak zarekwirowane podczas transportu przez Prusaków w Bydgoszczy. Mierosławski jednak się tym nie zraził i po przybyciu na miejsce nakazał ponowną budowę kosowozów. Przed bitwą pod Krzywosądzem zbudowano jeden, który nie odegrał w tej bitwie żadnej roli i przejęli go potem Rosjanie. Niektórzy nawet twierdzą, że budowa tej machiny doprowadziła do przegrania bitwy. Oddział zamiast maszerować na dogodną pozycję, był przez dwa dni uwiązany do jednego miejsca, gdzie budowano ten pojazd bojowy. Potem przed bitwą pod Nową Wsią znowu Mierosławski kazał budować swój wynalazek. Brak jest informacji o tym, jak się sprawdził w bitwie. Bitwa była w każdym razie przegrana. Kolejnym miejscem, gdzie kosowozy pojawiły się na polu bitwy, była bitwa pod Igołomią. Tutaj jednak wyprawa rozpoczęła się tak nagle i niespodziewanie, że nie zdążono przyszykować i złożyć kosowozów. Ostatecznie więc w bitwie zupełnie nie były wykorzystane. Mierosławski jednak dalej nie rezygnował z budowy swoich machin. Miały być one następnie użyte w wyprawie morskiej na Litwę, która miała się odbyć wiosną 1864. Zbudowano więc w Liège kolejnych 12 kosowozów. Wyprawa jednak nie doszła do skutku.

Podczas I wojny światowej wprowadzono do szerokiej eksploatacji wiele nowych, nieznanych wcześniej rodzajów uzbrojenia. Najważniejszymi z nich było lotnictwo, karabiny maszynowe, pojazdy mechaniczne oraz czołgi. Opancerzone wozy bojowe wyposażone w podwozia gąsienicowe zadebiutowały na froncie 15 września 1916 roku i w krótkim czasie zyskały ogromną popularność. Ciężko jednoznacznie powiedzieć, czy czołgi pojawiły się jako odpowiedź na impas w jakim znalazły się walczące armie, czy też były efektem naturalnego rozwoju uzbrojenia, przyśpieszonego przez wybuch Wielkiej Wojny. Na pewno jednak zmieniły sposób prowadzenia wojen.

Długa droga do okrętu lądowego
Czołgi powstały w wyniku połączenia opracowywanych od lat niezależnie od siebie technologii – pojazdów mechanicznych, napędu gąsienicowego i wieżyczki z uzbrojeniem. Aby w pełni zrozumieć ich historię należy cofnąć się do końcówki XIX wieku i powstania pierwszych, parowych ciągników artyleryjskich i zaopatrzeniowych.

Olbrzymie pojazdy napędzane przez maszyny parowe wykorzystywane były głównie przez Brytyjczyków do holowania ciężkich dział i specjalnych wagonów transportowych z zaopatrzeniem w trakcie min. Wojen Burskich w Afryce Południowej. Powolne i ciężkie pojazdy miały jednak wiele wad i ich eksploatacja była skomplikowana. Największym mankamentem konstrukcji były silniki parowe wymagające odpowiedniej obsługi oraz olbrzymie koła, nienadające się do jazdy w trudnym terenie.

Mimo to parowe ciągniki zainspirowały inżynierów z Wielkiej Brytanii i Francji do stworzenia na przełomie wieków wielu projektów pojazdów opancerzonych. Żaden z nich nie wyszedł jednak poza fazę szkiców. Wszystko zaczęło się zmieniać w 1901 roku, kiedy to amerykański kowal, Alvin Orlando Lombard zaprojektował i zaczął produkować na niewielką skalę specjalne ciągniki rolnicze wyposażone w gąsienice zamiast przedniej osi z kołami. Do 1917 roku Lombard zaprojektował i zbudował 83 takie pojazdy.

Jego pomysł został w 1904 roku dopracowany przez innego konstruktora – Benjamina L. Holta, który opracował znacznie ulepszony ciągnik półgąsienicowy, a w 1908 roku całkowicie gąsienicowy (w oparciu o projekt brytyjski stworzony w 1905 roku). W połączeniu z silnikiem spalinowym, taki traktor zyskiwał olbrzymie jak na tamte lata, możliwości poruszania się w terenie. W ciągu kilku lat ciągniki Holta i innych firm, które równolegle opracowały podobne konstrukcje, trafiły do wielu odbiorców na całym świecie, ale ze względu na niedopracowanie konstrukcji nie zyskały szerszej popularności. Dopiero wraz z wybuchem I wojny światowej pojazdy gąsienicowe przystosowane do holowania ciężkich dział zdobyły szerszą popularność w wojsku, a później również na rynku cywilnym, głównie za sprawą lepszej jakości komponentów i niezawodności.

Wynalezienie gąsienicy było jednak tylko jednym z kilku elementów potrzebnych do zbudowania czołgów. Kolejnym było stworzenie samych pojazdów pancernych i zainteresowanie wojskowych tego typu konstrukcjami. Chociaż na początku XX wieku automobile i pojazdy kołowe zaczęły szybko zyskiwać popularność na rynku cywilnym, armie na całym świecie trzymały się od nich na dystans, głównie z powodu wysokiej awaryjności pierwszych samochodów.

Wóz wojenny
Punktem zwrotnym był zaprojektowany w 1902 roku przez pochodzącego z Niemiec, ale działającego w Wielkiej Brytanii inżyniera Fredericka R. Simmsa „Wóz wojenny”. Był to pierwszy w historii wóz pancerny. Pojazd ważył 5,5 tony i posiadał otwarty od góry przedział bojowy osłonięty pancerzem z 6 mm płyt pancernych, w którym umieszczono dwa karabiny maszynowe Maxim. Napęd stanowił silnik Daimlera o mocy 16 KM, zapewniający zawrotną jak na tamte czasy prędkość 15 km/h.

Zaprezentowano go w 1902 roku w Crystal Palace w Londynie. Niestety konstrukcja zdobyła zainteresowanie jedynie dziennikarzy i kilku przybyłych gości. Zarówno politycy jak i wojskowi zignorowali prezentację i nie zainteresowali się konstrukcją Simmsa. Nie zniechęciło to jednak innych konstruktorów z Wielkiej Brytanii, Francji i kilku innych państw, którzy aż do wybuchu I wojny światowej prezentowali kolejne koncepcje wozów pancernych zarówno kołowych jak i gąsienicowych.

Wszystkie te projekty łączyły dwie rzeczy – po pierwsze żaden nie wyszedł poza fazę rysunków technicznych lub pokracznych prototypów, a w najlepszym przypadku niewielkich serii produkcyjnych, a po drugie wszystkie były traktowane przez wojskowych jako niepotrzebne. Sytuacja zmieniła się wraz z wybuchem I wojny światowej, kiedy to pierwsze, często eksperymentalne kołowe wozy pancerne budowane na podwoziach samochodów i ciężarówek znalazły się na froncie.

Wnioski płynące z ich wykorzystania jasno wskazywały, że opancerzone pojazdy są bardzo przydatne i zapewniają atakującej piechocie dodatkową siłę ognia. Wszystkie te pojazdy miały jednak podwozia kołowe, które szybko okazały się nieodpowiednie do działania na frontach I wojny światowej, zrytych pociskami i poprzecinanych przez okopy. Znacznie lepiej radziły sobie natomiast gąsienicowe ciągniki artyleryjskie, które na masową (jak na warunki I wojny światowej) skalę zaczęto wprowadzać do służby. Dzięki gąsienicom mogły bez większych problemów holować ciężkie działa nawet w błocie.

Narodziny czołgu
W 1914 roku istniały już wszystkie potrzebne technologie, aby stworzyć czołg. Brakowało jednak kogoś, kto połączyłby je razem i co najważniejsze, przebił się z swoim pomysłem do osób decyzyjnych. Rola ta przypadła częściowo brytyjskiemu oficerowi, Ernstowi D. Swintonowi, który po analizie działań wojennych pierwszych miesięcy Wielkiej Wojny sięgnął po koncepcje przedwojennych inżynierów i konstruktorów, a następnie przedstawił swojemu przyjacielowi, podpułkownikowi Mauricowi Hankeyowi pomysł stworzenia gąsienicowego pojazdu bojowego.

Informacje te trafiły następnie do I Lorda Admiralicji, Winstona Churchilla, który zainteresował się pomysłem na tyle, że w lutym 1915 roku po konsultacjach z premierem i ministrami powołał do życia Landship Commitee (pol. Komitet ds. okrętów lądowych). Jego zadaniem miało być przeanalizowanie pomysłu Hankeya i ewentualnie doprowadzenie do zbudowania „okrętów lądowych”. Warto w tym miejscu dodać, że wbrew relacjom Swintona, stworzona przez niego koncepcja nie była wyłącznie jego dziełem.

Wręcz przeciwnie, wykorzystał on pomysł min. majora W. E. Donohueya, który w 1908 roku zaproponował aby umieścić na gąsienicowym ciągniku armatę w opancerzonej nadbudowie. Pechowo jego pomysł nie zyskał zainteresowania i został zapomniany. Swinton miał to szczęście, że jego koncepcja zyskała zainteresowanie osób decyzyjnych, które pomogły przepchnąć pomysł przez skostniałe tryby brytyjskiej administracji wojskowej.

Landship Commitee działał w strukturach Royal Navy, przez co w większości składał się z oficerów floty. Na jego czele stanął Eustace Tennyson d’Eyncourt, a pierwszym konsultantem technicznym został emerytowany pułkownik Rookes E. B. Crompton. Jego kariera w Komitecie była jednak krótka, ponieważ preferował on nierealną wówczas ideę budowy czołgów o masie 50 ton uzbrojonych w armaty kalibru nawet 305 mm (sic!).

W trakcie testów sprowadzonych z USA dużych ciągników rolniczych okazało się, że jego koncepcja jest nierealna do wcielenia w życie. Szybka lekcja doboru konsultantów zaowocowała podjęciem współpracy z firmą William Foster & Co. Ltd. Już 15 lipca 1915 roku firma ta otrzymała oficjalne zamówienie na opracowanie i budowę prototypu gąsienicowego pojazdu opancerzonego.

Prace ruszyły bardzo szybko, ponieważ już 11 sierpnia rozpoczęto montaż pierwszego wozu. Pojazd otrzymał oznaczenie Number 1 Lincoln Machine, ale bardziej znany jest jako „Little Willie”. Jego próby rozpoczęto 9 września i natychmiast zwrócono uwagę na problemy z gąsienicami, które należało przeprojektować. 17 września podjęto decyzję o rozpoczęciu prac nad kolejnym prototypem.

Nowy pojazd diametralnie różnił się od „Little Williego”, głównie za sprawą układu gąsienic, które biegły naokoło kadłuba, nadając mu kształt rombu (stąd określenie czołgi romboidalne). Tym razem prace zajęły więcej czasu i ukończono je dopiero w styczniu 1916 roku. Prototyp oznaczony jako Mark I „Mother” zaprezentowano 29 stycznia. Niecodzienny układ gąsienic miał sporo zalet, z których najistotniejszą była możliwość pokonywania nawet stosunkowo szerokich rowów i przeszkód terenowych. Oczywiście równocześnie pojazd prezentował praktycznie zerowy komfort jazdy, pogarszany jeszcze bardziej przez umieszczenie silnika wewnątrz przedziału bojowego. W trakcie walki gorące spaliny i dym prochowy wypełniały wnętrze wozu sprawiając, że załoga czuła się jak w piekarniku.

Wyprodukowanych: 1 (Nieuzbrojony prototyp)
Długość: 5870 mm
Szerokość: 2800 mm
Wysokość: 2740 mm
Uzbrojenie: 1 armata Vickers kalibru 40 mm + 6 × ckm Madsen M1903 kalibru 8 mm
Grubość opancerzenia: ok. 10 mm
Prędkość maksymalna: 3,4 km/h (szosa)
ok. 1 km/h (teren)
Rowy (szer.): 120-150 cm
Ściany (wys.): 30-60 cm
Załoga: 6 os.
Masa bojowa: 16 500 kg
Silnik: 1 × Foster-Daimler, gaźnikowy, 6-cylindrowy, chłodzony cieczą
Moc silnika: 105 KM (78 kW)

Zaprojektowano dwie odmiany czołgu – żeńską, uzbrojoną w same karabiny maszynowe, oraz męską, uzbrojoną w dwa działa okrętowe kalibru 57 mm umieszczone w bocznych sponsonach. Pomysł budowy dwóch wersji czołgów stworzył wspomniany wcześniej Swinton. Argumentował go potrzebą zapewnienia czołgom z działami osłony przed piechotą. Nie była to jednak do końca zrozumiała decyzja, ponieważ wozy męskie posiadały karabiny maszynowe do samoobrony.

Ze względu na naciski ze strony wojska, produkcję czołgów zlecono dodatkowo firmie Metropolitan Carriage, Wagon and Finance Company aby przyśpieszyć produkcję. Ostatecznie zakłady William Foster wyprodukowały 37 wozów męskich, a Metropolitan Carriage 38 wozów męskich i 75 wozów żeńskich. Sformowano z nich 6 kompanii czołgów po 25 wozów, a w sierpniu 1916 roku dwie z nich wysłano do Francji, gdzie planowano wykorzystać je w trakcie ofensywy pod Sommą.

Okres produkcji: 1916
Wyprodukowanych: 150 szt. (75 szt. męskich + 75 szt. żeńskich)
Długość: 7930 mm
9990 mm (z kołem sterowniczym)
Szerokość: 4190 mm
Wysokość: 2450 mm
Uzbrojenie: 2 × armaty sześciofuntowe L40 kalibru 57 mm + 3 ckm Hotchkiss (męski)
5 ckm (żeński)
Zapas amunicji: 324 szt. 57 mm + 6272 szt. ckm (męski)
30 080 szt. (żeński)
Grubość opancerzenia: 12 mm z przodu, 10 mm z boku, 6 mm z góry
Silnik: 1 Daimler, gaźnikowy, 6-cylindrowy
Moc silnika: 105 KM (77 kW)
Prędkość maksymalna: 4,5 km/h
Załoga: 8 os.
Masa bojowa: 28 400 kg (męski)
27 400 kg (żeński)
Zasięg: 37 km

Wyprodukowanych: 50 egz. (25 egz. męskich + 25 egz. żeńskich)
Uzbrojenie: 2 × L40 kalibru 57 mm + 3 ckm (męski)
5 ckm (żeński)
Grubość opancerzenia: 12 mm z przodu, 10 mm z boku, 6 mm z góry
Załoga: 8 os.
Moc silnika: 105 KM (77 kW)
Zasięg: 45 km

Debiut na froncie
Po raz pierwszy czołgi wysłano na front 15 września 1916 roku. Z 49 czołgów do linii frontu dotarły tylko 32, z których 18 skutecznie wzięło udział w walkach, natomiast 9 kolejnych popsuło się a 5 ugrzęzło w błocie. Debiut czołgów nie należał do zbyt udanych, ale potwierdził, że obrany przez Tank Commitee kierunek jest słuszny.

Wyprodukowanych: 50 egz. (25 egz. męskich + 25 egz. żeńskich)
Uzbrojenie: 2 × L40 kalibru 57 mm + 3 ckm (męski)
5 ckm (żeński)
Grubość opancerzenia: 12 mm z przodu
Załoga: 8 os.
Moc silnika: 105 KM (77 kW)
Zasięg: 45 km

Po przeprowadzeniu analiz (trwających zaledwie 4 dni) Brytyjska Armia zamówiła kolejnych… 1000, nieco ulepszonych czołgów. W ramach prac powstały wozy Mark II i Mark III, budowane z myślą o przeszkoleniu pracowników fabryk w budowie czołgów oraz Mark IV, będące docelową konfiguracją zmodernizowanego czołgu. Model ten cechował się nowymi armatami z krótszymi lufami oraz grubszym pancerzem. Wszystkie wyprodukowane wozy natychmiast wysyłano na front i zastępowano nimi starsze modele, które przenoszono do oddziałów szkoleniowych. Kolejną modernizacją czołgów romboidalnych był model Mark V, wyposażony w lepszy silnik.

Po bitwie pod Sommą, brytyjskie czołgi wzięły udział w kilku potyczkach, bez większego rozgłosu i wpływu na przebieg walk. Dopiero w kwietniu 1917 roku zgromadzono 60 wozów, które wykorzystano w trakcie bitwy pod Arras. Również i tym razem czołgi nie spisały się najlepiej, ale powodem był kompletny brak pomysłu na ich wykorzystanie w trakcie walk.

W lipcu tego samego roku zgromadzono już 216 czołgów, w wersjach od Mark I do Mark IV, które wzięły udział w bitwie pod Ypres. Tym razem czołgi pokonały warunki terenowe i błoto, w którym ciężkie pojazdy grzęzły. Wycofano więc wozy, które przetrwały, z zamiarem wykorzystania ich w bardziej sprzyjających warunkach. Pierwszą udaną operacją w której wzięły udział czołgi była rozpoczęto 20 listopada 1917 roku bitwa pod Cambrai. Wzięło w niej udział aż 378 wozów. Dzięki nim, piechocie udało się przebić przez linię frontu i wykonać wyłom w pozycjach na głębokość kilkunastu kilometrów. W trakcie walk zniszczono jednak aż 112 czołgów. W kolejnych miesiącach, aż do zakończenia wojny czołgi regularnie brały udział w kolejnych ofensywach.

Okres produkcji: 1917
Wyprodukowanych: 1015 egz. (420 egz. męskich + 595 egz. żeńskich)
Długość: 8050 mm
Szerokość: 4120 mm
Wysokość: 2460 mm
Uzbrojenie: 2 × armaty L23 kalibru 57 mm + 4 ckm Lewis (męski)
5-6 ckm Lewis (żeński)
Zapas amunicji: 332 szt. 57 mm + 6272 szt. ckm (męski)
10 000 szt. (żeński)
Grubość opancerzenia: 16 mm z przodu, 12 mm z boku, 8 mm z góry
Prędkość maksymalna: 5,6 km/h
Załoga: 8 os.
Masa bojowa: 28 500 kg (męski)
27 000 kg (żeński)
Silnik: Daimler-Foster, gaźnikowy, 6-cylindrowy, 16,0 L
Moc silnika: 125 KM (92 kW)
Pojemność zbiornika paliwa: 318 L
Zasięg: 56 km

Wyprodukowanych: 1032 egz. (400 egz. męskich + 632 egz. żeńskich)
Długość: 8050 mm
Szerokość: 3950 mm
Wysokość: 2640 mm
Uzbrojenie: 2 × L23 kalibru 57 mm + 4 ckm (1917 męski)
6 ckm (1917 żeński)
4 × L23 kalibru 57 mm + 4 ckm (1918 męski)
6 ckm (1918 żeński)
Zapas amunicji: 207 szt. 57 mm + 5800 szt. ckm (1917 męski)
14 100 szt. (1917 żeński)
221 szt. 57 mm + 8400 szt. ckm (1918 męski)
16 800 szt. (1918 żeński)
Grubość opancerzenia: 14 mm z przodu, 14 mm z boku, 8 mm z góry (1917)
14 mm z przodu, 12 mm z boku, 6 mm z góry (1918)
Prędkość maksymalna: 7,5 km/h (1917)
4 km/h (1918)
Załoga: 8 os. (1917)
+24 (1918)
Masa bojowa: 29 500 kg (1917 męski)
28 500 kg (1917 żeński)
33 000 kg (1918 męski)
32 000 kg (1918 żeński)
Silnik: Ricarda, benzynowy
Moc silnika: 150 KM (110 kW)
Przeniesienie napędu: skrzynia biegów mechaniczna, 4 biegi do przodu + 1 wsteczny
Pojemność zbiornika paliwa: 420 L
Zasięg: 72 km (1917)
63 km (1918)

Brytyjskie czołgi spisywały się na froncie całkiem nieźle, ale wszystkie miały jedną zasadniczą wadę – niską prędkość. Oznaczało to, że po przełamaniu frontu, czołgi nie mogły ruszyć dalej aby szybko zneutralizować linie zaopatrzenia wroga. Potrzebny był więc zupełnie nowy wóz, dysponujący większą prędkością. Można śmiało powiedzieć, że podjęte wówczas decyzje na długie lata ukształtowały rozwój wojsk pancernych w Wielkiej Brytanii i podział na czołgi piechoty oraz czołgi szybkie.

Na podstawie nowych wytycznych w październiku 1916 roku rozpoczęto prace nad czołgiem pościgowym. W lutym 1917 roku ukończono zupełnie nowy pojazd – Medium Mark A Whippet. Wóz był lżejszy od czołgów romboidalnych i posiadał 45-konny silnik zapewniający prędkość 13,5 km/h. Chociaż nie był to duży wzrost, czołgi te mogły już spokojnie brać udział w działaniach na tyłach wroga, zwłaszcza, że dysponowały zasięgiem aż 150 km. Brytyjskie czołgi niezależnie od modelu cechował jednak brak obrotowej wieży, tak charakterystycznej dla współczesnych czołgów. Chociaż to Brytyjczycy doprowadzili do powstania pierwszych czołgów, standard ich konstrukcji wprowadzili dopiero Francuzi.

Przez wiele lat, w Wielkiej Brytanii czołgi dzielone były na lekkie, ciężki i szybkie. Podział ten wynikał z sposobu, w jaki rozwijały się brytyjskie wojska pancerne podczas I wojny światowej. Pierwszy czołgiem szybkim, jaki powstał w Wielkiej Brytanii był Medium Mark A Whippet.

Narodziny czołgu szybkiego
Krótko po debiucie czołgów Mark I na froncie we wrześniu 1916 roku, William Tritton przedstawił (po raz kolejny) pomysł zaprojektowania czołgu pościgowego, który miał zapewniać większe możliwości niż samochody pancerne ale byłby szybszy od czołgów romboidalnych, traktowanych jako czołgi ciężkie. Nowe czołgi miały dysponować większą prędkością i zasięgiem, co umożliwiłoby ich wykorzystanie do działań na tyłach wroga.

Wstępną koncepcję takiego czołgu zatwierdzono 25 listopada 1916 roku, a 21 grudnia rozpoczęto prace nad właściwym pojazdem nazywanym początkowo Tritton Chaser. Aby przyśpieszyć prace, zespół kierowany przez Trittona sięgnął po już sprawdzone rozwiązania. Podwozie wywodziło się z czołgu Little Willie a napęd stanowiły dwa czterocylindrowe silniki Tylor Twin o mocy 45 KM z piętrowych autobusów kursujących w Londynie. Każdy z nich napędzał jedną gąsienicę, a prędkość maksymalna czołgu wzrosła do 13,5 km/h. Zasięg wynosił około 150 km.
Uzbrojenie czołgu stanowiły 4 karabiny maszynowe Lewis (zamienione później na francuskie Hotchkissy, zamontowane w nadbudówce. Załoga liczyła 3 żołnierzy, ale bardzo często zabierano dodatkowego strzelca karabinu maszynowego.

Czołg wyróżniał się również wyglądem, ponieważ jego kadłub miał 6,1 m długości i 2,6 m szerokości, a wraz z znajdującą się w tylnej części nadbudówką wysokość wynosiła 2,75 m. Wstępnie rozważano zainstalowanie obrotowej wieży z samochodu pancernego Rolls-Royce, ale w wozach seryjnych z tego zrezygnowano. Akumulatory i silnik umieszczono z przodu, a przedział załogi z tyłu. Zapewniało to dodatkową ochronę, ponieważ pancerz grubości 14 mm nie należał do najgrubszych.
Pierwszy prototyp ukończono 3 lutego 1917 roku i poddano go próbom, które przebiegły bardzo dobrze. 4 marca marszałek Douglas Haig, mimo braku uprawnień złożył zamówienie na 200 seryjnych czołgów projektu Trittona. W czerwcu 1917 roku dowództwo brytyjskiej armii oficjalnie zatwierdziło to zamówienie, dzięki czemu czołg mógł wejść do produkcji w zakładach Wellington Foundry works of William Foster and Co. Ltd. pod nazwą Medium Mk A. Ze względu na „wysoką prędkość”, czołgi te określano jednak jako tzw. Whippety (od nazwy rasy psów wyścigowych). Warto dodać, że w tym czasie takie określenie stosowano wobec każdego czołgu dysponującego większą prędkością, m.in. francuskich Renault FT.

Eksploatacja
Pierwsze czołgi trafiły do jednostek liniowych dopiero 14 grudnia 1917 roku, czyli w okresie, gdy większość oddziałów odpoczywała po ostatnich ofensywach i nie prowadziła żadnych działań bojowych. Równocześnie zwiększono zamówienie z 200 na 385 czołgów, ale wraz z postępami prac nad innymi projektami czołgów, ograniczono się do oryginalnego zamówienia.
Po raz pierwszy czołgi te wzięły udział w walkach w marcu 1918 roku, bardzo szybko pokazując swoje walory. Dzięki dobrej jak na tamte lata prędkości i zasięgowi, Whippety idealnie nadawały się do atakowania celów na tyłach wroga już po przełamaniu frontu przez cięższe czołgi Mark IV. Podczas bitwy, do której doszło 24 kwietnia jeden Whippet został zniszczony przez niemiecki czołg A7V, w drugiej w historii bitwie pancernej.

Załogi bardzo chwaliły sobie konstrukcję czołgów Medium A, ale równocześnie krytykowały skomplikowany system sterowania dwoma silnikami, utrudniający skręcanie. Kierowcy często decydowali się na zatrzymanie i obrócenie czołgu w miejscu, aby mieć pełną kontrolę nad pojazdem. Jeden z czołgów przebudowano na froncie, instalując w nim silnik z czołgu Mark IV, dzięki czemu wyeliminowano problem sterowania dwoma silnikami i dodatkowo zwiększono osiągi – prędkość maksymalna wzrosła do 45 km/h. Nie zdecydowano się jednak na seryjne modyfikacje. Podczas działań bojowych Whippety okazały się bardzo skuteczne, zwłaszcza w likwidowaniu stanowisk artylerii na tyłach niemieckich linii.
Do końca wojny przetrwała pewna liczba czołgów Medium A, ale ze względu na postępujące prace nad kolejnymi czołgami, przeznaczono je do zadań pomocniczych. Kilkanaście Whippetów trafiło do Irlandii, gdzie wzięły udział w tłumieniu powstania przeciwko Wielkiej Brytanii. Kolejnych kilkanaście czołgów trafiło do Rosji, gdzie wzięły udział w walkach z Bolszewikami. Większość z nich zostało przejętych przez komunistów i po naprawach wykorzystywano je do lat 30.

Podsumowanie
Czołgi Medium Mark A (często nazywane po prostu Medium A, albo Whippet) były całkiem udanymi pojazdami, które miały znaczący wpływ na rozwój tzw. czołgów szybkich w Wielkiej Brytanii. Według założeń, pojazdy te miały być wykorzystywane do działania na tyłach wroga, a nie do wspierania piechoty – to zadanie powierzono czołgom ciężkim.
Podczas II wojny światowej brytyjskie czołgi szybkie pod wieloma względami przypominały standardowe czołgi średnie, używane przez inne armie. Podobnie wyglądało ich zastosowanie bojowe, przez co mimo formalnego podziału, można je traktować jako typowe czołgi średnie. Podobna klasyfikacja pasuje również dla Whippeta.

Dane techniczne
Państwo: Wielka Brytania
Typ pojazdu: czołg
Trakcja: gąsienicowa
Prototypy: 1916/1917
Produkcja: 1917-1918
Wyprodukowanych: 200 egz.
Wycofanie: lata 30. XX wieku
Załoga: 3 os.
Silniki: 2 × typu Tylor Twin JB4, gaźnikowe, rzędowe, 4-cylindrowe, SV
Pojemność skokowa silników: 2 × 7720 ccm
Moc silników: 2 × 46 KM (2 × 34 kW)
Moc jednostkowa: 6,4 KM/t
Przeniesienie napędu: mechaniczne, 4 biegi do przodu plus 1 do tyłu
Pojemność zbiornika paliwa: 266 L
Opancerzenie: stalowe, o grubości 14 mm z przodu, 14 mm z boku, 5 mm z góry
Uzbrojenie: 4 × ckm Hotchkiss Mk I LMG kalibru 7.7 mm
Zapas amunicji: 5400 szt.
Długość: 6100 mm
Szerokość: 2620 mm
Wysokość: 2750 mm
Masa bojowa: 14 300 kg
Prędkość maksymalna: 13,4 km/h
Zasięg: 64 km
Użytkownicy: Wielka Brytania, Irlandia, Japonia, Niemcy, ZSRS

We Francji prace nad czołgami ruszyły w 1915 roku niezależnie w dwóch firmach – Schneider et Cie i w niewielkiej firmie z którą współpracował chemik Jules-Louis Breton. Obie opracowały podobne pojazdy oparte na wydłużonych podwoziach ciągników firmy Holt. Co istotne, Francuzi początkowo nie wiedzieli o prowadzonych w Wielkiej Brytanii pracach nad okrętami lądowymi, przez co sami musieli rozwiązywać wszystkie przeszkody i trudności konstrukcyjne.

W maju 1915 roku oficer francuskiej armii płk Jean Baptiste Estienne dowiedziawszy się o prowadzonych przez firmę Schneider pracach, nawiązał współpracę z konstruktorami, efektem której było stworzenie pierwszego francuskiego czołgu – Schneider CA1. Pojazd ten pod względem konstrukcji przypominał nieco brytyjskiego Little Willie. Miał pancerz grubości 11 mm, a z przodu umieszczono armatę kalibru 75 mm. Dodatkowo wyposażono go w kilka karabinów maszynowych, podobnie jak wozy brytyjskie. Napęd stanowił silnik o mocy 60 KM zapewniający prędkość zaledwie 8 km/h.

Produkcję rozpoczęto 4 sierpnia 1916 roku, a pierwszy egzemplarz ukończono 5 września. Wozy te po raz pierwszy trafiły na front 16 kwietnia 1917 roku. Ich możliwości bojowe były jednak fatalne, głównie za sprawą źle skonstruowanych gąsienic, olbrzymich rozmiarów i słabego uzbrojenia. Równolegle opracowano czołg Char Saint Chamond. Również i ten pojazd pod względem konstrukcyjnym nie był najbardziej udaną konstrukcją, głównie za sprawą zbyt krótkich gąsienic przy ogólnej długości wozu. Mimo to oba czołgi wykorzystywano aż do końca wojny.

Okres produkcji: 1916-1917
Wyprodukowanych: 400 egz.
Długość: 6320 mm
Szerokość: 2300 mm
Wysokość: 2050 mm
Uzbrojenie: armata L13 kalibru 75 mm + 2 ckm
Zapas amunicji: 94-96 szt. 75 mm + 4000 szt. ckm
Grubość opancerzenia: 11,5 mm z przodu, 11,5 mm z boku, 5,5 mm z góry (1916)
24 mm z przodu, 17 mm z boku, 5,5 mm z góry (1917)
Prędkość maksymalna: 6 km/h
Załoga: 6 os.
Masa bojowa: 13 500 kg (1916)
14 600 kg (1917)
Silnik: Schneider, gaźnikowy, 4-cylindrowy
Moc silnika: 60 KM (45 kW)
Zasięg: 48 km (1916)
75 km (1917)

Pod koniec wojny w francuskich zakładach FCM rozpoczęto prace nad serią zupełnie nowych czołgów ciężkich, albo wręcz superciężkich. Wozy te miały być połączeniem brytyjskich czołgów romboidalnych z francuskim FT-17. Równolegle rozpoczęto prace nad trzema wariantami czołgów o masie 30, 45 i 70 ton. Pod koniec 1917 roku przeprowadzono próby pierwszego wozu, które zaowocowały powstaniem czołgu FCM 2C. Niestety długi proces prób i testów sprawił, że do końca I wojny światowej żaden z tych wozów nie trafił do eksploatacji. Swój chrzest bojowy olbrzymie czołgi przeszły dopiero podczas II wojny światowej, z bardzo marnym skutkiem.

Okres produkcji: 1916-1917
Wyprodukowanych: 400 egz. (165 egz. 1916 M16 + 235 egz. 1917 M17)
Długość: 7910 mm (1916 M16)
8830 mm (z działem 1916 M16)
Szerokość: 2670 mm (1916 M16)
Wysokość: 2350 mm (1916 M16)
Uzbrojenie: 1 armata kalibru 75 mm + 4 ckm (1916 M16)
1 armata L36 kalibru 75 mm + 4 ckm (1917 M17)
Zapas amunicji: 106-108 szt. kalibru 75 mm + 7488 szt. ckm
Grubość opancerzenia: 11,5 mm z przodu, 8,5 mm z boku, 5,5 mm z góry (1916 M16)
11,5 mm z przodu, 17 mm z boku, 5,5 mm z góry (1917 M17)
Prędkość maksymalna: 8,5 km/h
Rowy (szer.): 180 cm
Ściany (wys.): 38 cm
Załoga: 9 os.
Masa bojowa: 22 000 kg (1916 M16)
24 000 kg (1917 M17)
Silniki: 1 × Panhard-Levassor, gaźnikowy, 4-cylindrowy, SV + 2 silniki elektryczne o mocy 2x52 kW (1916 M16)
Moc silników: 90 KM (66 kW) (benzynowy, 1916 M16)
2 × 71 KM (52 kW) (elektryczne, 1916 M16)
Przeniesienie napędu: skrzynia biegów mechaniczna
Pojemność zbiornika paliwa: 250 L
Zasięg: 60 km

Pod koniec września 1916 roku zakłady Renault, pod lekkim przymusem ze strony płk Estienne rozpoczęły prace nad własnym czołgiem, zupełnie innym, niż dotychczasowe konstrukcje. Od samego początku zakładano, że pojazd będzie mniejszy i lżejszy od innych czołgów, a jego uzbrojenie umieszczone będzie w obrotowej, jednoosobowej wieży.

Produkcję czołgu oznaczonego jako Renault FT (lub FT-17), rozpoczęto we wrześniu 1917 roku. Do końca wojny zbudowano aż 3530 egzemplarzy (sic!). Niewielki, zaledwie dwuosobowy pojazd był pierwszym w historii czołgiem posiadającym tradycyjny układ konstrukcyjny, z wieżą w której umieszczono uzbrojenie, przedziałem kierowania z przodu, przedziałem bojowym w środku i przedziałem silnikowym z tyłu. Układ ten stał się standardem dla wszystkich późniejszych czołgów.

FT-17 w trakcie wojny trafiły na wyposażenie wojsk amerykańskich, a po zakończeniu walk były eksportowane dosłownie na cały świat. Na ich bazie budowano kolejne czołgi, więc śmiało można powiedzieć, że Renault FT stał się ojcem wszystkich czołgów. Jednym z pierwszych zagranicznych użytkowników tych czołgów były również polskie oddziały generała Hallera we Francji. Wozy te następnie sprowadzono do Polski, gdzie posłużyły do sformowania pierwszych w naszym kraju oddziałów pancernych.

Czołgi FT-17 występowały w kilku wariantach konstrukcyjnych różniących się wieżą (spawaną z płyt pancerny lub elementów odlewanych) oraz uzbrojeniem. Część wozów posiadała jedynie karabin maszynowy kalibru 8 mm, natomiast reszta wyposażona była w krótkolufowe działko kalibru 37 mm. Te ostatnie szybko wyparły z linii wozy uzbrojone tylko w karabin maszynowy, ponieważ dysponowały znacznie większą siłą ognia.

Okres produkcji: 1917-1918
Wyprodukowanych: 3177 egz.
Długość: 5000 mm (z ogonem)
4100 mm (kadłuba)
Szerokość: 1740 mm
Wysokość: 2370 mm
Uzbrojenie: 1 ckm Hotchkiss wz.14 kalibru 8 mm (z ckm)
armata Puteaux SA18 L20 kalibru 37 mm (z działem)
Zapas amunicji: 4800 szt. (z ckm)
240 szt. (z działem)
Grubość opancerzenia: 16 mm z przodu, 8 mm z boku, 6 mm z góry
Prędkość maksymalna: 8 km/h (po drodze)
6 km/h (w terenie)
Brody (głęb.): 70 cm
Rowy (szer.): 135 cm
Ściany (wys.): 60 cm
Kąt podjazdu: 20°
Załoga: 2 os.
Masa bojowa: 6500 kg (z ckm)
6700 kg (z działem)
Silnik: 1 typu Renault 18CV, gaźnikowy, 4-cylindrowy, SV
Moc silnika: 35 KM (25 kW) przy 1500 obr./min.
Zasięg: 35 km

Producent:
Forges et Chantieres de la Mediteranee (FCM), La Seyne
Okres produkcji: 1921
Wyprodukowanych: 10 egz.
Długość: 10 270 mm
Szerokość: 2950 mm
Wysokość: 4010 mm
Prześwit: 600 mm
Uzbrojenie: armata 75 mm + 3 ckm Hotchkiss MIe 14 kalibru 8 mm
Zapas amunicji: 125 szt. 75 mm + 10 000 szt. kalibru 8 mm ckm
Grubość opancerzenia: nitowane z płyt walcowanych, 22–45 mm
Prędkość maksymalna: 12 km/h
Rowy (szer.): 415 cm
Ściany (wys.): 120 cm
Kąt podjazdu: 23°
Załoga: 11-12 os.
Silniki: 2 × Maybach, gaźnikowe, …-cylindrowe, o mocy 280 KM każdy
Masa bojowa: 69 000 kg
Moc silników: 2 × 280 KM (206 kW)
Pojemność zbiornika paliwa: 1260 L
Zasięg: 100 km

Pojawienie się na froncie czołgów było sporym zaskoczeniem dla Niemców, którzy oprócz nielicznych wozów pancernych zupełnie nie interesowali się gąsienicowymi pojazdami bojowymi. W trakcie pierwszych bitew z udziałem czołgów, w ręce wojsk niemieckich wpadło kilka uszkodzonych wozów brytyjskich, które natychmiast ściągnięto na tyły i dokładnie przeanalizowano.

Już po pierwszych próbach dowództwo armii zleciło firmie Daimler-Motoren-Gesellschaft opracowanie własnego czołgu. Pojazd oznaczony jako A7V ukończono pod koniec kwietnia 1917 roku. Był to olbrzymi, ważący 33 tony czołg z 18-osobową załogą. Mimo zamówienia 100 egzemplarzy, do końca wojny powstało tylko kilkadziesiąt sztuk.

Podczas I wojny światowej pionierami w dziedzinie rozwoju broni pancernej byli Brytyjczycy i Francuzi. Niemiecka armia aż do 1917 roku nie posiadała własnych czołgów i ograniczyła się do używania kilku zdobycznych brytyjskich pojazdów. Ostatecznie zaprojektowano jednak pojazd o nazwie A7V, który stał się jedyny niemieckim czołgiem wyprodukowanym podczas I wojny światowej.

Gdy pierwsze brytyjskie czołgi pojawiły się na froncie I wojny światowej 15 września 1916 roku, niemieccy żołnierze, podobnie jak ich dowódcy byli w szoku. Chociaż skuteczność czołgów początkowo pozostawiała wiele do życzenia, miały one olbrzymi wpływ na morale żołnierzy po obu stronach frontu. Praktycznie natychmiast w Niemczech powołano specjalny komitet, który miał zaprojektować i wdrożyć do produkcji pierwszy niemiecki czołg.

Ze względu na całkowity brak doświadczenia w projektowaniu gąsienicowych wozów bojowych (w przeciwieństwie do innych krajów, w Niemczech nie prowadzono prac badawczych nad takimi pojazdami), głównym inżynierem odpowiedzialnym za stworzenie czołgu został Joseph Vollmer, niemiecki projektant samochodów. Jako bazę wykorzystano podwozie i układ przeniesienia mocy z amerykańskiego ciągnika Holt pozyskanego z Austrii.

Komisja nazwana Allgemeines Kriegsdepartement, Abteilung 7 Verkehrswesen przygotowała założenia dla czołgu, według których miał on dysponować masą nieprzekraczającą 30 ton, uzbrojenie miało składać się z minimum dwóch dział, prędkość maksymalna miała wynosić 12 km/h a podwozie miało pozwalać na przekraczanie okopów o szerokości 1,5 m.

Gdy wstępne założenia zaprezentowano przedstawicielom armii w grudniu 1916 roku, pojawił się pomysł zaprojektowania dodatkowo gąsienicowego, nieopancerzonego ciągnika i pojazdu transportowego. Prace nad pojazdami zlecono firmie Daimler-Motoren-Gesellschaft z Berlina. Pierwszy prototyp pozbawiony jeszcze opancerzenia zaprezentowano 30 kwietnia 1917 roku, a w maju przygotowano drewnianą makietę pancerza, dzięki czemu pojazd zaczął wizualnie przypominać docelowy czołg.

Próby trwały przez całe lato, a pierwszy pojazd prototypowy z docelowym opancerzeniem i wyposażeniem ukończono we wrześniu 1917 roku, natomiast w październiku dostarczono pierwszy seryjny egzemplarz. Zakładano, że powstanie przynajmniej 100 czołgów, które otrzymały nazwę A7V. Ze względu na brak mocy produkcyjnych oraz surowców, do końca wojny zbudowano jednak zaledwie 20 opancerzonych czołgów A7V oraz kilkanaście ciągników Überlandwagen (produkcja miała wynieść 30 wozów, ale powstało tylko kilka egzemplarzy).

Czołgi A7V zadebiutowały na froncie 21 marca 1918 roku podczas walk w rejonie kanału St. Quentin. Z pięciu dostarczonych pojazdów, trzy zepsuły się zanim dotarły na front, a pozostałe dwa wykorzystano do powstrzymania brytyjskiego ataku. Kolejne starcie z udziałem A7V miało miejsce 24 kwietnia w rejonie Villers-Bretonneux. Trzy niemieckie czołgi natrafiły na trzy brytyjskie wozy (dwa Mark IV uzbrojone w karabiny maszynowe i jeden uzbrojony w działa).

W trakcie starcia, które przeszło do historii jako pierwsza bitwa pancerna Niemcy uszkodzili dwa brytyjskie wozy pociskami z dział, natomiast jeden A7V został zniszczony przez brytyjski Mark IV męski uzbrojony w działo kalibru 57 mm. Pozostałe dwa czołgi wycofały się. W ciągu kolejnych kilku dni niemieckie czołgi wykorzystywano podczas walk w tym rejonie tracąc jeszcze kilka z nich.

Do końca wojny niemieckie czołgi wzięły udział w jeszcze kilku starciach, ale nie odniosły żadnych sukcesów. Głównym powodem była po pierwsze ich bardzo mała ilość, oraz olbrzymie problemy techniczne (trapiące również pierwsze brytyjskie wozy). W trakcie walk tylko pojedyncze A7V zostały całkowicie zniszczone. Większość po uszkodzeniu była porzucana na froncie, a następnie trafiała w ręce oddziałów alianckich.

Wozy, które przetrwały wojnę zarówno w rękach niemieckich bądź alianckich, zostały zezłomowano krótko po zakończeniu walk (jeden lub dwa wozy wykorzystywane były podczas tłumienia powstania, które wybuchło w Niemczech w ostatnich tygodniach wojny). Prawdopodobnie dwa transportery Überlandwagen przebudowano po wojnie na pojazdy pancerne przypominające A7V i wykorzystano je podczas tłumienia zamieszek w Berlinie w 1919 roku. Do naszych czasów przetrwał tylko jeden A7V, który znajduje się obecnie w Queensland Museum w Brisbane, w Australii. Dodatkowo współcześnie powstało kilka jeżdżących replik czołgów A7V.

Można spotkać się z informacją, że kilka zdobytych przez francuzów A7V trafiło w ręce polskiej armii, ale informacje te nie mają żadnego potwierdzenia w dokumentach, a los wszystkich wyprodukowanych A7V jest stosunkowo dobrze udokumentowany.

A7V od początku uznawany był za pojazd zły i mało przydatny na froncie. Wysoka sylwetka, słaba mobilność i nie do końca przemyślany projekt sprawiły, że krótko po rozpoczęciu prac nad czołgiem, zaczęły powstawać kolejne projekty bardziej dopracowanych wozów, które nie zostały jednak zrealizowane przed zakończeniem walk. Pierwszy niemiecki czołg okazał się totalną porażką i ślepą uliczką.

A7V – czołg miał 7,3 m długości, 3,1 m szerokości i 3,3 m wysokości, a maksymalna masa pojazdu z amunicją i paliwem wynosiła 33 tony. Czołg chroniony był pancerzem o grubości 30 mm z przodu, 15 mm na bokach i 6 mm na dachu. Stanowisko dowódcy chronił pancerz o grubości 15-20 mm. Uzbrojenie składało się z armaty kalibru 57 mm z przodu oraz 6 karabinów maszynowych kalibru 7,9 mm. Zapas amunicji wynosił 180-300 pocisków do działa oraz 36 000 do karabinów maszynowych. Napęd stanowiły dwa czterocylindrowe silniki Daimler-Benz o mocy łącznej 200 KM, zapewniające prędkość maksymalną 15 km/h na drogach i 6,4 km/h w terenie, oraz zasięg od 30 do 80 km. Załoga liczyła 18 żołnierzy.

Dane techniczne
Państwo: Cesarstwo Niemieckie
Producent: Daimler-Motoren-Gesellschaft, berlin Marienfelde, Niemcy
Büssing, Niemcy
Loeb, Niemcy
Lanz, Niemcy
Konstruktor: Joseph Vollmer
Typ pojazdu: czołg ciężki
Trakcja: gąsienicowa
Załoga: 18 os. (dowódca, kierowca, dwóch mechaników (prawy i lewy silnik), celowniczy działa, ładowniczy działa, dwunastu żołnierzy obsługujących km-y)
Prototypy: 1917
Okres produkcji: 1917-1918
Wyprodukowanych: 20 egz.
Wycofanie: 1918
Silniki: 2 × typu Daimler 165 204, gaźnikowe, rzędowe, 4-cylindrowe, chłodzone cieczą
Pojemność skokowa silników: 17 000 ccm
Średnica cylindra: 165 mm
Skok tłoka: 200 mm
Moc maksymalna silników: 2 × 100 KM (2 × 73,6 kW) przy 800-900 obr./min
Przeniesienie napędu: skrzynia biegów mechaniczna
Długość: 8000 mm (całkowita)
7350 mm (kadłuba)
Szerokość: 3100 mm
Wysokość: 3400 mm
Długość oporowa gąsienic: 4500 mm
Rozstaw środków gąsienic: 2115 mm
Prześwit: 250 mm
Masa bojowa: 32 000 kg
Pojemność zbiornika paliwa: 600 L
Paliwo: mieszanka benzyny i benzolu
Szerokość gąsienic: 520 mm
Podziałka gąsienic: 254 mm
Moc jednostkowa: 6,6 KM/t
Nacisk jednostkowy: 0,64 kg/cm²
Prędkość maksymalna: 16 km/h (po drodze)
4-8 km/h (w terenie)
Zużycie paliwa: 750 L/100 km (po drodze)
1600 L/100 km (w terenie)
Zasięg: 35-80 km
Brody (głęb.): 70-80 cm
Rowy (szer.): 200-250 cm
Kąt podjazdu: 16°
Opancerzenie: nitowane z płyt walcowanych, 30 mm z przodu, 20 mm z boku, 15 mm z góry, 15-20 mm na wieży
Uzbrojenie: armata Nordfield L26 kal. 57 mm + 6 ckm MG wz.08 kal. 7,92 mm + 1 ckm IMG 08/15
Zapas amunicji: 180-300 szt. kalibru 57 mm + 10 000-18 000 szt. kal. 7,92 mm
Użytkownicy: Cesarstwo Niemieckie

Oprócz wozów A7V Niemcy rozpoczęli prace nad serią lżejszych czołgów podobnych konstrukcyjnie do francuskich FT-17. Prace nad nimi posuwały się jednak bardzo powoli i do końca wojny powstało jedynie kilka makiet i prototypów. W trakcie wojny, Niemcy zorganizowali kilka oddziałów czołgów, w większości uzbrojonych w zdobyczne wozy brytyjskie. Nie miały one jednak zbyt dużego wpływu na przebieg walk, ponieważ Niemcy nie dysponowali odpowiednią liczbą wozów oraz części zamiennych.

Warto w tym miejscu wspomnieć o jeszcze jednym czołgu, nad którym rozpoczęto prace – K-Wagen. Był to olbrzymi, ważący 150 ton czołg ciężki, którego budowę rozpoczęto w lipcu 1918 roku. Do końca wojny częściowo ukończono jedynie dwa prototypy. Koniec wojny zastał je w hali montażowej w Riebe-Kugellager-Werken w Berlinie. Ze względu na ich rozmiary, Brytyjczycy nie zdecydowali się na dokończenie prac i oba prototypy zezłomowano.

Długość: 13 000 mm
Szerokość: 6100 mm
Wysokość: 3000 mm
Uzbrojenie: 4 × armaty kalibru 77 mm + 7 ckm MG 08
Grubość opancerzenia: do 30 mm
Prędkość maksymalna: 8 km/h
Załoga: 27 os.
Silniki: 2 × Daimler, widlaste, 6-cylindrowe, po 659 KM każdy
Masa bojowa: 120 000 kg
Moc silników: 2 × 659 KM (485 kW)

Podczas I wojny światowej powstało wiele nietypowych czołgów i pojazdów pancernych, które nie przypominały czołgów, które ostatecznie trafiły do produkcji. Większość z nich pozostała na papierze, lub w postaci pojedynczych prototypów. Najdziwniejszym i najbardziej nietypowym czołgiem jaki powstał w tym okresie był rosyjski Car-tank (ros. Царь-танк), także Nietoperz (ros. Нетопырь) lub czołg Lebiedenki (Танк Лебеденко).

Czołg Lebiedenki
Kilka miesięcy po rozpoczęciu I wojny światowej, 21 stycznia 1915 roku, rosyjski inżynier Nikołaj Lebiedenko, który pracował w prywatnej firmie produkującej uzbrojenie dla armii carskiej, zaprezentował carowi Mikołajowi II niewielki napędzany mechanizmem gramofonowym drewniany model pojazdu pancernego wyposażonego w dwa duże koła z przodu i niewielkie, trzecie koło z tyłu, w którym całe uzbrojenie umieszczono w kadłubie zawieszonym nad ziemią.

Pojazd miał być „niepokonany” i zapewnić zwycięstwo w walce z Niemcami. Konstruktor zachwalał swój projekt mówiąc, że na jego widok, Niemcy po prostu uciekną. Projekt zainteresował rosyjskiego przywódcę na tyle, że zgodził się sfinansować budowę pełnowymiarowego prototypu.

Lebiedenko otrzymał 210 tyś. rubli, które miały pozwolić na sfinansowanie prac. Do opracowania czołgu zatrudniono kilku młodych i ambitnych inżynierów, min. Aleksanda Mikulina. Główne prace projektowe prowadzono w zakładach w Moskwie, min. w Chamownikach. Budowę prototypu ukończono na początku września 1915 roku.

Pojazd miał 17,8 m długości, 12 m szerokości i 9 m wysokości. Wyposażono go w trójkołowe podwozie, w którym dwa główne koła miały średnicę 9 m, a dodatkowe, małe skrętne koło znajdowało się z tyłu. Całe uzbrojenie umieszczono w niewielkiej wieży w centralnej części pojazdu, zawieszonej 5 metrów nad ziemią. Dodatkowe uzbrojenie zamierzano zamontować po bokach kadłuba, który łączył się z kołami jezdnymi oraz w drugiej, małej wieżyczce pod kadłubem.

Pojazd ważył według różnych źródeł od 40 do 60 ton. Napęd stanowiły dwa silniki Maybach o mocy 240 KM, pochodzące prawdopodobnie z zestrzelonych niemieckich sterowców. Według założeń twórców, miały one zapewnić zawrotną jak na tamte lata prędkość 17 km/h.

Pancerz miał grubość od 8-10 mm, a uzbrojenie w docelowej konfiguracji miało składać się z dwóch armat kalibru 76,2 mm i 8-10 karabinów maszynowych Maxim, kalibru 7,92 mm. Załoga miała liczyć 10-15 osób.

Czołg zaprezentowano 9 września 1915 roku niedaleko stacji kolejowej w Orudjewie, na północ od Moskwy. Mimo wielkich planów i zapewnień Lebiedenki, pokaz okazał się katastrofą. Po przejechaniu kilku metrów czołg ugrzązł i nie był w stanie ruszyć dalej. Potężne koła przednie miały za zadanie ułatwiać pokonywanie większych przeszkód. W wyniku błędnych obliczeń masy pojazdu tylne koło często grzęzło w miękkiej ziemi i rowach. Okazało się, że zastosowane w przednich kołach silniki są stanowczo za słabe dla tak wielkiej i ciężkiej konstrukcji. Ponadto przeprowadzone testy wykazały, że pojazd był podatny na ogień artylerii.
Czołg ściągnięto z powrotem do Moskwy, gdzie próbowano zamontować mocniejsze silniki, ale do 1917 roku nie udało się przeprojektować pojazdu. Wraz z rozpoczęciem rewolucji październikowej w Rosji, prace nad czołgiem całkowicie wstrzymano. Jedyny zbudowany prototyp pozostawiono własnemu losowi w pobliżu zakładów, w których go budowano. Po wojnie, prawdopodobnie w 1923 roku zardzewiały i niekompletny wrak czołgu zezłomowano, kończąc historię tego nietypowego pojazdu.

Jedyny w swoim rodzaju
Car Tank był jednym z najbardziej nietypowych i oryginalnych czołgów jakie kiedykolwiek zbudowano. Jego konstrukcja w niczym nie przypominała późniejszych czołgów, ani nawet większości prototypów jakie stworzono w Europie Zachodniej w początkowym okresie prac nad czołgami.

Dane techniczne
Państwo: Rosja
Konstruktor: Nikołaj Lebiedienko
Typ pojazdu: czołg
Trakcja: kołowa
Załoga: 10-15 os.
Prototypy: 1915
Produkcja: 1915
Wyprodukowanych: 1 egz.
Wycofanie: 1923
Silnik(i): 2 typu Maybach IV lub IVa, benzynowe, rzędowe, 6-cylindrowe, chłodzone cieczą
Pojemność skokowa silników: 2 × 23 096 ccm
Średnica cylindra: 165 mm
Skok tłoka: 180 mm
Moc maksymalna silników: 2 × 240 KM (176 kW) przy 2500 obr./min
Stopień sprężania: 6,08
Przeniesienie napędu: przekładnia mechaniczna
Układ napędowy: 3×2
Długość: 17 800 mm
Szerokość: 12 000 mm
Wysokość: 9000 mm
Masa bojowa: 40 000-60 000 kg
Koła: o średnicy 9000 mm z przodu, 1500 mm z tyłu
Moc jednostkowa: 8,3-12,5 KM/t
Prędkość maksymalna: 17 km/h (na drodze)
10 km/h (w terenie)
Zasięg: 60 km (na drodze)
40 km/h (w terenie)
Opancerzenie: stal walcowana, 10 mm z przodu, 10 mm z boku, 10 mm z tyłu, 8 mm z góry, 8 mm na dnie, 8 mm na wieży
Uzbrojenie: 2 działa kal. 76,2 mm + 8-10 karabinów maszynowych Maxim kal. 7,92 mm (planowane)
Zapas amunicji: 60 szt. kal. 76,2 mm + 8000-10 000 szt. kal. 7,92 mm
Pole ostrzału w poziomie: ok. 180°
Przyrządy celownicze i obserwacyjne: optyczne
Użytkownicy: Rosja

Niepewna przyszłość
W momencie zakończenia I wojny światowej wojska Brytyjskie, Francuskie i Amerykańskie dysponowały kilkoma tysiącami czołgów, z których najwięcej było FT-17 oraz wozów Mark IV i Mark V. Pojazdy te w większości były mocno wyeksploatowane, a ich jakość pozostawiała wiele do życzenia. Mimo roli jaką odegrały w czasie walk, zarówno w Wielkiej Brytanii jak i USA uznano, że czołgi są już nieprzydatne i większość wozów zezłomowano.

Francuzi sporą ilość czołgów wyeksportowali dosłownie na cały świat. Wozy te stały się podstawą do stworzenia sił pancernych w bardzo wielu krajach. Na ich bazie budowano kolejne pojazdy, a np. w ZSRS i Włoszech opracowano własne odmiany FT-17. W rozwoju tym nie brali jednak udziału Niemcy, którzy na mocy Traktatu wersalskiego nie mogli posiadać czołgów. Mimo to bacznie obserwowali rozwój broni pancernej i analizowali powstające koncepcje i teorie.

Na przełomie lat 20. i 30., głównie za sprawą rozwoju technologii, w wielu krajach rozpoczęto budowę coraz lepszych i bardziej dopracowanych czołgów. Ilość pojazdów pancernych w armiach całego świata wzrastała bardzo szybko i podczas II wojny światowej czołgi były jednym z najważniejszych rodzajów uzbrojenia jakie wykorzystywano w walkach.

T-55 jest to sowiecki czołg podstawowy I generacji, opracowany w latach pięćdziesiątych w Biurze Konstrukcyjnym Zakładu Nr 183 w Niżnym Tagile.

Historia
Czołg powstał przez modernizację czołgu T-54, w którym m.in.: zwiększono zapas przewożonej amunicji armatniej i paliwa, zastosowano silnik o większej mocy, wprowadzono system ochrony przed bronią masowego rażenia (ABC) i termiczną aparaturę dymotwórczą oraz zmodernizowano nocne przyrządy obserwacyjno-celownicze.

Czołg T-55 przyjęto do uzbrojenia armii radzieckiej w 1958 roku i produkowano przez cztery lata. W 1962 roku wprowadzono do wojsk zmodernizowaną jego wersję oznaczoną T-55A, w której zastosowano m.in. wykładziny antyradiacyjne, chroniące załogę przed promieniowaniem przenikliwym. W toku produkcji i eksploatacji, w czołgach T-55 i T-55A dokonano licznych zmian, m.in. w 1970 roku zamontowano 12,7 mm przeciwlotniczy karabin maszynowy DSzKM, natomiast w 1974 roku zastąpiono 7,62 mm karabiny maszynowe SGMT karabinami PKT kalibru 7,62 mm, zmieniano przyrządy celownicze i obserwacyjne oraz przystosowywano wozy do montażu różnorodnego osprzętu saperskiego.

Czołgi obu wersji były produkowane w byłym Związku Radzieckim, byłej Czechosłowacji oraz w Polsce (od 1964 roku). W uzbrojeniu Wojska Polskiego, obok czołgów T-55 i T-55A, występowały ponadto opracowane w kraju wozy oznaczone: T-55U (zmodernizowane czołgi: T-54A, T-54AM i T-54AM1) i T-55M (zmodernizowany czołg T-55), które poprzez unifikację zespołów oraz poprawienie charakterystyk bojowych zbliżono do standardu czołgu T-55A (z wyjątkiem wykładzin antyradiacyjnych).

W 1983 roku do uzbrojenia armii radzieckiej wprowadzono zmodernizowane wersje czołgu T-55 oznaczone: T-55M, T-55AM i T-55AD, które opracowało biuro konstrukcyjne KBTM z Omska. Głównym celem modernizacji było przystosowanie czołgów do wystrzeliwania z armaty przeciwpancernych pocisków kierowanych systemu 9K116 Bastion oraz zwiększenie poziomu ochrony pojazdów przed pociskami przeciwpancernymi i środkami zapalającymi. Na czołgach zamontowano ponadto: system kierowania ogniem Wołna, zmodernizowany układ stabilizacji uzbrojenia Cyklon M1, silnik W-55U o większej mocy (wskutek zmiany konstrukcji kolektora wlotowego), nową radiostację R-173, osłonę termiczną lufy, system ochrony przed środkami zapalającymi, wyrzutnie pocisków dymnych oraz dodatkowe opancerzenie: wieży (w czołgu T-55M), przedniej części kadłuba (T-55AM i T-55AD) i dna kadłuba (T-55M, T-55AM i T-55AD). Na czołgach T-55MB zamiast dodatkowego opancerzenia pasywnego wieży i kadłuba zamontowano segmenty pancerza reaktywnego. Część pojazdów wyposażono w silniki W-46-5M, oznaczając je odpowiednio: T-55M-1, T-55AM-1, T-55AD-1 i T-55MB-1.

Podobne do radzieckich programy modernizacyjne czołgów T-55 i T-55A podjęto w byłej Czechosłowacji (montując system kierowania ogniem Kladiwo) oraz w Polsce. Zmodernizowany przez polski przemysł zbrojeniowy czołg oznaczony T-55AM wyposażono m.in. w: system kierowania ogniem SKO-1 Merida, system wyrzutni pocisków dymnych i wybuchowych granatów dymnych, system ostrzegania przed opromieniowaniem laserowym, dodatkowe opancerzenie (wzorowane na radzieckiej wersji czołgu T-55M), osłonę termiczną lufy armatniej, ekrany boczne, system ochrony przed bronią zapalającą oraz silnik o większej mocy. T-55AM występuje również w wersjach dowódczych: T-55AD1M oraz T-55AD2M.

Czołg T-55 był ówcześnie jedną z najlepszych konstrukcji w swojej klasie[potrzebny przypis]. W latach 80. XX wieku był wykorzystywany przez siły zbrojne 38 państw. Wycofany z polskiej armii w 2002 r. Czołg T-55 produkowany był również w Chinach przez firmę Norinco pod nazwą Typ 59. Liczba wszystkich wyprodukowanych na świecie czołgów T-54/T-55 przekracza 95 000 egzemplarzy i przewyższa liczbę wszystkich czołgów innych typów wyprodukowanych na świecie po II wojnie światowej (stan na dzień 20.05.2004 r.).

Wersje podstawowe
T-55 – produkowana w latach 1958-1962
T-55A – produkowana w latach 1963-77, w Polsce 1968-81
T-55K, T-55AK, T-55MK – wersje dowódcze

Modernizacje
T-55M, T-55AM – dodany system kierowania ognia Wołna, stabilizacja działa, silnik V-55U, zwiększone opancerzenie,
T-55M-1/T-55AM-1 – wersja z silnikiem V-46 od T-72
T-55AD/T-55AMD/T-55AD1/T-55AMD1 – wersja z systemem obrony aktywnej Drozd
T-55MV/T-55AMV/T-55MV-1/T-55AMV-1 – wersja z pancerzem reaktywnym
T-55AM2
T-55AM2PB – wersja dla armii NRD
T-55M5 – wersja z pancerzem reaktywnym, nowy system kontroli ognia i system stabilizacji ognia
T-55M6 – wersja M5 z dodatkowymi kołami w podwoziu, nową wieżą i automatycznym systemem ładowania.
Safir-74/T-72Z – modernizacja irańska, SKO Fotona, armata 105 mm M68/L7, pancerz reaktywny, silnik o mocy 780 KM.
Tiran 5 – izraelska wersja czołgów T-55 zdobytych w trakcie wojny sześciodniowej w 1967 roku. Część z nich służyła w armii izraelskiej bez modyfikacji, jednak z czasem Tiran został wyposażony w przedmuchiwacze, armatę M-68 kaliber 105 mm (wersja o nazwie Tiran 5Sz) czy też pojemniki transportowe po boku i z tyłu wież.
Tiran 5 Nochri – izraelska modyfikacja z lat 70. XX wieku zdobytych w 1967 roku czołgów T-55 polegająca na zamontowaniu dodatkowego wyposażenia z przodu w postaci trału bijakowego lub zestawu spychającego.

Produkcja w Polsce
Licencję czołgu T-55 zakupiono w 1964 r. Jego produkcję podjęły Zakłady Mechaniczne Bumar-Łabędy w miejsce wcześniej produkowanych czołgów T-54. W 1968 r. podjęto produkcję nowego modelu T-55A, a następnie jego wersji dowódczej T-55AD. Produkcja czołgu kontynuowana była do 1981 r. Ogółem wyprodukowano ok. 5000 pojazdów wszystkich wersji. Podwozie czołgu T-55 wykorzystano do opracowania wozu zabezpieczenia technicznego WZT-2 oraz mostu towarzyszącego BLG-67.

Czołgi T-55 produkowane były nie tylko na potrzeby armii polskiej. Znaczna ich część przeznaczona była na eksport i to nie jedynie do państw Układu Warszawskiego, ale także do państw zaprzyjaźnionych, zwłaszcza z Bliskiego Wschodu. Produkowane w Polsce pojazdy cieszyły się bardzo dobrą opinią i były wyżej oceniane od czołgów tego samego typu produkowanych w ZSRR. W latach siedemdziesiątych czołgi te były polskim hitem eksportowym.

Czołgi T-55 eksploatowane w Wojsku Polskim w połowie lat 70. zmodernizowano do wersji T-55M, zbliżonej standardem do czołgu T-55A.

W połowie lat 80. XX w. część czołgów T-55A (560 szt.) zmodernizowano do wersji T-55AM "Merida". W 1999 roku Wojsko Polskie miało jeszcze 279 niezmodernizowanych czołgów, wycofanych ostatecznie, łącznie ze zmodernizowanymi, do 2002 roku.

Wersje produkowane w Polsce
T-55 – produkowana w latach 1964-1968
T-55A – produkowana w latach 1968-1981
T-55M – unifikacja T-55 do standardu T-55A
T-55U – unifikacja T-54 do standardu T-55A. Występowała także pod wcześniejszą nazwą T-54AM2
T-55AD1 – czołg dowódczy
T-55AD2 – czołg dowódczy
T-55AM – czołg z systemem kierowania ogniem Merida
T-55AD1M – czołg dowódczy z systemem kierowania ogniem Merida
T-55AD2M – czołg dowódczy z systemem kierowania ogniem Merida
T-55AMS – czołg saperski z systemem kierowania ogniem Merida

Pojazdy wsparcia na podwoziu T-55 produkowane w Polsce
BLG-67P/BLG-67M/BLG-67M2/BLG-67MP – most towarzyszący
WZT-1/WZT-2 – wóz zabezpieczenia technicznego
KLON – czołg saperski (seria prototypowa)

Opis konstrukcji
Czołg T-55, podobnie jak T-54, miał klasyczny układ konstrukcyjny. Kadłub wykonano z walcowanych, spawanych płyt pancernych o maksymalnej grubości 99 mm. Wieża w kształcie półsferycznym składała się z elementów odlewanych o grubości do 203 mm i stropu z spawanych blach pancernych. Wnętrze kadłuba i wieży wyłożone było wykładziną antyradiacyjną ograniczająca promieniowanie przenikliwe.

W przedziale kierowania znajdowało się stanowisko mechanika-kierowcy (po lewej stronie) oraz zbiornik paliwa i część amunicji do armaty (po prawej stronie). Środkową część wozu, przykrytą obrotową wieżą, stanowił przedział bojowy. Znajdowały się tu stanowiska dowódcy czołgu i działonowego (z lewej strony) oraz ładowniczego (z prawej). W wieży zamontowane było uzbrojenie, przyrządy obserwacyjne i celownicze oraz środki łączności zewnętrznej i wewnętrznej.

W przedziale napędowym, zajmującym tylną część czołgu, umieszczono dwunastocylindrowy (w układzie V), czterosuwowy silnik wysokoprężny W-55 (chłodzony cieczą), przystosowany do pracy na paliwach zastępczych. Do rozruchu silnika służy układ pneumatyczny (z butlami na sprężone powietrze i sprężarką) oraz rozrusznik elektryczny (pomocniczy). Układ przeniesienia mocy złożony z: przekładni pośredniej, wielotarczowego suchego sprzęgła głównego, skrzyni biegów o 5 przełożeniach do jazdy w przód i jednym w tył, dwóch mechanizmów skrętu i dwóch przekładni bocznych. Sterowanie mechanizmami skrętu za pomocą układu kierowania ze wspomaganiem hydraulicznym typu HK-10.

Gąsienicowy układ bieżny składał się z dziesięciu podwójnych kół nośnych (z bandażami gumowymi), zawieszonych niezależnie na wahaczach i wałkach skrętnych, dwóch kół napinających z przodu i dwóch kół napędzających z tyłu. Z wahaczami przednich i tylnych kół nośnych współpracują amortyzatory hydrauliczne. Gąsienice metalowe złożone z 90 ogniw każda.

Uzbrojenie główne czołgu stanowi 100 mm armata półautomatyczna D-10T2S, która podobnie jak jej starsze wersje (D-10T i D-10TG) powstała z biurze konstrukcyjnym OKB-9 na bazie armat ŁB-1 i D-10S. Armata jest stabilizowana w dwóch płaszczyznach za pomocą stabilizatora STP-2 Cyklon, skonstruowanego w Instytucie CNII-173 w latach 1952-1955. D-10T2S składa się z: jednolitej lufy niewzmocnionej (wyposażonej w przedmuchiwacz), zamka klinowego (o poziomym ruchu klina), elektromechanicznego mechanizmu spustowego, hydraulicznego opornika typu wrzecionowego (z regulatorem powrotu) oraz dwucylindrowego powrotnika pneumatycznego. Tłoczyska opornika i powrotnika zamocowano do nasady zamkowej, a cylindry - do obejm kołyski (typu cylindrycznego). Naprowadzanie armaty w płaszczyźnie pionowej odbywa się za pomocą układów hydraulicznych, a w poziomej - elektrycznych.

Do strzelania z armaty stosuje się naboje zespolone (z łuską metalową) następujących typów: z pociskiem odłamkowo-burzącym i ładunkiem pełnym (UOF-412) lub zmniejszonym (UOF-412U); z pociskiem przeciwpancernym: ostrogłowicowym (UBR-412), tępogłowicowym z czepcem balistycznym (UBR-412B), z czepcem ochronnym i balistycznym (UBR-412D), kumulacyjnym (UBK-4M) oraz podkalibrowymi: 3UBM6 (typu APDS, który wprowadzono do uzbrojenia w 1967 roku) i UBM-8 (typu APFSDS). Amunicję armatnią rozmieszczono wewnątrz wieży, na tylnej i bocznych ścianach przedziału bojowego oraz w przedniej części kadłuba - w zasobnikach-zbiornikach paliwa.

Dodatkowe uzbrojenia czołgu stanowi sprzężony z armatą 7,62 mm karabin maszynowy SGMT (w starszych wersjach czołgu) lub PKT (w nowszych wersjach) oraz przeciwlotniczy wielkokalibrowy karabin maszynowy DSzKM kalibru 12,7 mm, montowany na wsporniku włazu ładowniczego. Początkowo czołgi T-55 i T-55A wyposażano również w drugi, tzw. kursowy 7,62 mm karabin maszynowy SGMT, mocowany nieruchomo w przedziale kierowania i obsługiwany przez mechanika kierowcę.

Przyrządy celownicze czołgów składają się z celowników: teleskopowego (TSz-2A, TSz-2B, TSz-2B-22, TSz-2B-32P lub TSz-S-32PWM) i nocnego TPN-1-22-11 o powiększeniu 5,5x, współpracującego z reflektorem podczerwieni. Przyrząd obserwacyjny dowódcy TPKU-2B (zastępowany w warunkach złej widoczności noktowizorem TKN-1) umożliwia sterowanie obrotem wieży (wskazywanie celu działonowemu). Ponadto czołg wyposażono w komplet peryskopów pryzmatycznych (w miejsce jednego peryskopu mechanika-kierowcy można montować noktowizor TWN-2B do jazdy w nocy).

Środkami łączności czołgów T-55 są radiostacja R-123 o zasięgu do 20 km i telefon czołgowy R-124. Czołg dowódczy T-55K, opracowany na bazie T-55, wyposażono ponadto w radiostacje R-112 i R-113 oraz agregat prądotwórczy AB-1-P/30 (kosztem zmniejszenia zapasu amunicji armatniej). W Polsce są używane czołgi dowódcze T-55AD1 (z radiostacjami: R-123 i R-130) oraz T-55AD2 (z dwiema radiostacjami R-123).

Czołgi T-55 i T-55A wyposażono m.in. w: system ochrony przed bronią masowego rażenia DP-3B (nadciśnieniowy z dmuchawą odśrodkową i automatycznymi mechanizmami zamykającymi wloty powietrza do przedziału bojowego) lub DPS-68M1 (w najnowszych seriach), automatyczny system przeciwpożarowy typu "Rosa", termiczną aparaturę dymotwórczą (działającą na zasadzie wtryskiwania oleju do kolektora wydechowego silnika) oraz przystosowano do pokonywania po dnie przeszkód wodnych (o głębokości do 5 m i szerokości do 1000 m), a także montażu specjalistycznego sprzętu saperskiego: trałów (KMT-4, KMT-5 i KMT-6), wyrzutni ładunków wydłużonych (ZB-WŁWD) i urządzeń spycharkowych (USCz-55, BTU-55).

Afryka
W październiku 1979 roku wojsko rodezyjskie otrzymało osiem czołgów T-55 z Południowej Afryki, skonfiskowanych z francuskiego statku „Astor”, który transportował broń z Libii dla Idi Amina w Ugandzie. Reżim Amina upadł w dniu, w którym statek zadokował w Mombasie. „Astor” został przekierowany do Angoli. Statek został przechwycony przez marynarkę wojenną RPA i przekierowany do Durbanu, gdzie skonfiskowano ładunek, w tym dziesięć zbudowanych w Polsce czołgów T-55LD (zbudowanych w 1975 roku). Dwa czołgi pozostały w RPA. Pozostałe osiem przetransportowano do Rodezji wraz z doradcami wojskowymi z RPA w celu przeszkolenia załóg z Rodezji. Po przyjeździe T-55 miały oryginalny libijski kamuflaż. Major Winkler rozkazał przemalować czołgi na amerykański kamuflaż, który był wyjątkowo nieodpowiedni, a na koniec instruktorzy z Południowej Afryki kazali pomalować czołgi w kamuflaż RPA. Produkowane w Związku Radzieckim radia zostały usunięte z czołgów i zastąpione przez południowoafrykańskie radia i zestawy słuchawkowe używane w pojazdach Eland 90. Załogi czołgów otrzymały zupełnie nowe radzieckie karabiny szturmowe AKMS.

W polskich muzeach
Czołgi T-55 są eksponowane w następujących muzeach:

Muzeum Militariów ATENA w Skwierzynie, sprawny T-55 (na terenie firmy Pomoc Drogowa Gorzów Wlkp)
Muzeum Wojsk Lądowych w Bydgoszczy – T-55, nr taktyczny 2110, nr rejestracyjny UBC 8930
Muzeum Regionalne w Dębicy – T-55
Lubuskie Muzeum Wojskowe w Drzonowie – T-55 nr taktyczny 7152
Muzeum Czynu Zbrojnego w Lipcach Reymontowskich – T-55
Muzeum Uzbrojenia w Poznaniu – T-55, nr taktyczny 1955
Muzeum Broni Pancernej Centrum Szkolenia Wojsk Lądowych w Poznaniu – T-55
Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie
Park plenerowy przed siedzibą główną MWP
T-55U
T-55AMS, nr taktyczny X777 – 8 Drezdeńska Dywizja Zmechanizowana – 36 Łużycki Pułk Zmechanizowany
Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej
T-55U, nr taktyczny 8315 – czołg na chodzie
T-55, nr taktyczny 8002
T-55AM (czołg radziecki, pierwowzór polskiej modernizacji czołgów T-55AM) – czołg na chodzie
T-55AM, nr taktyczny 781 – czołg na chodzie
Muzeum Miejskie "Sztygarka" w Dąbrowie Górniczej – T-55
Muzeum Historii i Uzbrojenia w Opolu – T-55 A (czołg na chodzie)
Muzeum Techniki Wojskowej GRYF w Dąbrówce k. Wejherowa – T-55A, sprawny
Muzeum Techniki Wojskowej w Zabrzu – T-55, sprawny
Muzeum Sprzętu Wojskowego w Mrągowie - T-55, sprawny
Muzeum Techniki Militarnej w Tarnowskich Górach - T-55M, sprawny

Plany i modele
Tamiya: 35257 T-55A skala 1/35
Trumpeter: 07282 T-55 Mod. 1958 skala 1/72
Trumpeter: 00342 T-55 Mod. 1958 skala 1/35
Trumpeter: 07284 T-55 with BTU-55 skala 1/72
Trumpeter: 07283 T-55 with KMT-5 skala 1/72
Skif: 220 TO-55 skala 1/35
Skif: 221 T-55A skala 1/35
Skif: 222 T-55AM skala 1/35
Skif: 225 T-55AK skala 1/35
UM: 232 T-55AD 1 skala 1/35
Italeri: 6427 T-55 skala 1/35
Takom: 2057 T-55AM2B skala 1/35
PST: 72046 T-55 skala 1/72
GPM: 3/2007 T-55A skala 1:25

Dane techniczne
Państwo: ZSRS
Typ pojazdu: czołg podstawowy
Trakcja: gąsienicowa
Załoga: 4 os.
Prototypy: 1956 – 1957
Produkcja: 1958 – 1981 (ZSRS)
1964 – 1981 (Polska)
1964 – 1973 (Czechosłowacja)
Wyprodukowanych: 27 500 egz. (ZSRS)
5000 egz. (Polska)
5000 egz. (Czechosłowacja)
Silnik(i): 1 silnik typu W-55, wysokoprężny, 12-cylindrowy
Moc silnika (/-ów): 580 KM (427 kW) przy 2000 obr./min.
Przeniesienie napędu: mechaniczne
Pojemność zbiornika paliwa: 680 L (zasadnicze) + 280 L (dodatkowe)
Pancerz: spawany z płyt walcowanych, wieża odlewana; kadłub 145 mm z przodu/100 mm z boku/60 mm z góry; wieża 300 mm (320 mm T-55A)/150mm/65mm
Długość: 9000 mm (całkowita)
6200 mm (kadłuba)
Szerokość: 3270 mm
Wysokość: 2350 mm
Prześwit: 430 mm
Masa bojowa: 36 500 kg
Moc jednostkowa: 16,1 KM/t
Nacisk jednostkowy: 0,81 kg/cm²
Prędkość maksymalna: 50 km/h (po drodze)
Zasięg: 500 km (po drodze)
290 km (w terenie)
Brody (głęb.): 140 cm
Rowy (szer.): 270 cm
Ściany (wys.): 80 cm
Kąt podjazdu: 30°
Uzbrojenie: 1 armata wz. 1944 D-10T2S kal. 100 mm (zapas amunicji – 43-45 szt.)
2 karabiny maszynowe SGMT kal. 7,62 mm
1 wielkokalibrowy karabin maszynowy DSzK kal. 12,7 mm
Zapas amunicji: 43-45 szt. kalibru 100 mm

IS-2 (ros. ИС-2) to czołg ciężki konstrukcji radzieckiej z okresu II wojny światowej.

Historia
Latem 1943 roku powstał w zakładach w Czelabińsku pierwszy model nowego czołgu ciężkiego. Początkowo nosił on oznaczenie "obiekt 237". Jego głównym konstruktorem był N. F. Szaszmurin. 8 sierpnia 1943 czołg został przyjęty do uzbrojenia Armii Czerwonej. Nowy pojazd otrzymał oznaczenie IS-1 (IS – Iosif Stalin) lub IS-85. Czołg był uzbrojony w armatę D-5T kal. 85 mm. Miał masę ok. 44 t. Wyprodukowano tylko 107 egzemplarzy IS-1. Ponieważ w tym okresie powstał czołg średni T-34-85 uzbrojony w identyczną armatę, zaszła potrzeba wzmocnienia uzbrojenia czołgu ciężkiego. Szybko wdrożono do produkcji czołg uzbrojony w armatę D-25T kalibru 122 mm. Nosił on początkowo oznaczenie "obiekt 240". Po przyjęciu do uzbrojenia zmieniono je na IS-2. W trakcie produkcji czołg ulegał modernizacji. Wprowadzono w jego armacie półautomatyczny zamek klinowy w celu zwiększenia szybkostrzelności działa. Modernizacji uległ kadłub czołgu, a zwłaszcza kształt jego przednich płyt. Na włazie dowódcy zamontowano podstawę dla wielkokalibrowego karabinu maszynowego DSzK kal. 12,7 mm. Zmodernizowane pojazdy nosiły oznaczenie IS-2M. Do zakończenia wojny ogółem zbudowano ok. 3400 czołgów IS-1 i IS-2.

Na podwoziu czołgu IS-2 powstały działa pancerne ISU-152 i ISU-122.

Zastosowanie bojowe
Po raz pierwszy IS-2 został użyty podczas walk na Ukrainie na początku 1944 roku. Dwadzieścia jeden czołgów typu IS-2 zniszczyło ponad czterdzieści Tygrysów i Elefantów, tracąc przy tym tylko osiem czołgów. Niemieckie czołgi ciężkie, które były z łatwością niszczone, nie posiadały odpowiedniego działa, aby odpowiedzieć na armatę 122 mm.

Czołgi IS-2 weszły w armii radzieckiej na uzbrojenie gwardyjskich pułków czołgów ciężkich. Zwano je także pułkami ciężkich czołgów przełamania. Były to samodzielne jednostki bezpośrednio podporządkowane Naczelnemu Dowództwu. Były one przez nie przydzielane, jako wzmocnienie do poszczególnych korpusów lub armii na czas określonej operacji bojowej. Pod koniec wojny zaczęto formować również samodzielne brygady czołgów ciężkich.

Czołgi IS-2 pozostawały w uzbrojeniu armii radzieckiej również po wojnie. Na początku lat 50. XX w. poddano je poważnej modernizacji. Polegała ona głównie na wyposażeniu ich w nowe silniki. Były to odpowiednio przystosowane silniki czołgów T-54, tzw. W-54K-IS. Zmodernizowane pojazdy nosiły oznaczenie IS-2M. Na uzbrojeniu pozostawały one do początku lat 90. XX w. Ostatnie manewry z udziałem czołgów IS-2M odbyły się w Odeskim Okręgu Wojskowym w 1982 roku.

Czołgi IS-2 były też na uzbrojeniu LWP. Znajdowały się na wyposażeniu 4 Pułku Czołgów Ciężkich przeznaczonego dla 1 Armii WP oraz 5 Pułku Czołgów Ciężkich przeznaczonego dla 2 Armii WP. Zaczęto również formować 6 Pułk Czołgów Ciężkich dla 3 Armii oraz 7 Samodzielny Pułk Czołgów Ciężkich, ale ostatecznie zrezygnowano z tego zamiaru. Razem w latach 1944-45 przekazano LWP 71 czołgów, z czego zwrócono 21 (6 pułku). W chwili zakończenia wojny LWP dysponowało 26 pojazdami. Ich liczba w późniejszym czasie wzrosła na skutek zakupów w ZSRR oraz napraw wozów ściągniętych z pobojowisk. IS-2 użytkowane były do przełomu lat 50. i 60. XX wieku.

Użytkownicy
ZSRS/ Rosja
Chiny
Czechosłowacja
Korea Północna
Kuba
III Rzesza – egzemplarze zdobyczne
NRD
Rzeczpospolita Polska
Rumunia – egzemplarze zdobyczne
Węgry – 68
Osetia Południowa

W polskich muzeach
Czołgi IS-2 znajdują się w następujących placówkach muzealnych na terenie Polski:
Muzeum Regionalne w Dębicy – pojazd, który w latach 1968-2005 pełnił rolę pomnika w Dębicy[a], w 2005 przeniesiony do Muzeum
Lubuskie Muzeum Wojskowe w Drzonowie – tylko wieża
Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu
Muzeum Czynu Zbrojnego w Krakowie, obok budynku - nr taktyczny 137, nr seryjny 40116; na swoim szlaku bojowym zniszczył 4 samochody pancerne, 3 działa i 2 czołgi oraz uszkodził jeden czołg
Muzeum Broni Pancernej w Poznaniu – czołg w stanie gotowym do jazdy
Muzeum Uzbrojenia w Poznaniu – nr taktyczny 415 (dawniej 431)
Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie – 2 egzemplarze:
pojazd w parku plenerowym przed siedzibą główną
pojazd w Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej – nr taktyczny 434, dawniej czołg-pomnik w Pruszkowie
Muzeum Pamiątek 1 Armii Wojska Polskiego w Starych Łysogórkach – nr taktyczny 421, pojazd służył w 4 Pułku Czołgów Ciężkich
Wystawa plenerowa w parku Chrobrego w Lęborku - 1 czołg i drugi egzemplarz w jednostce wojskowej.

Dane techniczne
Państwo: ZSRS
Typ pojazdu: czołg ciężki
Trakcja: gąsienicowa
Załoga: 4 os.
Prototypy: 1943
Produkcja: 1943-1945
Wycofanie: 1995
Producent: CzTZ, Czelabińsk, ZSRS/Rosja
Wyprodukowanych: 3483 egz.
Silnik(i): 1 silnik typu W-2-IS, wysokoprężny, 4-suwowy, widlasty, 12-cylindrowy, chłodzony cieczą
Moc silnika(/-ów): 520 KM (382 kW) przy 2000 obr./min
Przeniesienie napędu: mechaniczne - sprzęgło główne suche, wielotarczowe, skrzynia przekładniowa mechaniczna z reduktorem, 8 biegów do jazdy do przodu, i 2 biegi jazdy do tyłu, dwustopniowe planetarne mechanizmy skrętu, dwustopniowe planetarne sprzęgła boczne
Pojemność zbiornika paliwa: 520 L, dodatkowe – 300 L
Opancerzenie: spawane z płyt walcowanych i elementów odlewanych, kadłub przód 60 mm – 100 mm – 120 mm, boki 90 mm, był 60 mm, dno i góra 20-30 mm, wieża: przód 100 mm, boki 90 mm, tył 60 mm, strop 30 mm
Długość: 9900 mm (całkowita, z działem do przodu)
6770 mm (kadłuba)
Szerokość: 3090 mm
Wysokość: 2730 mm
Rozstaw gąsienic: 2420 mm
Szerokość gąsienic: 650 mm
Prześwit: 420 mm
Masa bojowa: 46 000 kg
Moc jednostkowa: 11,3 KM/t
Nacisk jednostkowy: 0,82 kg/cm²
Prędkość maksymalna: 37 km/h (po drodze)
10-15 km/h (w terenie)
Zasięg: 240 km (po drodze)
160 km (w terenie)
Brody (głęb.): 130 cm (bez przygotowania)
Rowy (szer.): 250 cm
Ściany (wys.): 100 cm
Kąt podjazdu: 36°
Uzbrojenie: armata D-25T wz. 1943 kal. 122 mm
1 wkm DSzK kal. 12,7 mm i 3 kmy DT kal. 7,62 mm
Zapas amunicji: 28 szt. do działa, 300 szt. do wkm kal. 12,7 mm, 2331 szt. do km kal. 7,62 mm
Donośność działa: 4 km
Wychylenie działa: -3°-+20° w pionie, 360° w poziomie
Zużycie paliwa: 300-350 L/100 km (cykl mieszany)

Mark A (Whippet) to brytyjski czołg z okresu I wojny światowej.

W 1916 roku British Army użyła po raz pierwszy bojowo czołgów Mark I. W następnych miesiącach pojawiały się kolejne wersje tego wozu przeznaczonego do wspierania piechoty. Jesienią 1916 roku rozpoczęto prace nad czołgiem, który miał uzupełnić wozy Mark I-IV. W odróżnieniu od nich, nie był on przeznaczony do wspierania piechoty, ale miał po przerwaniu frontu atakować cele na zapleczu przeciwnika (a więc spełniać funkcję zarezerwowaną wcześniej dla kawalerii).

Konstruktorem nowego pojazdu pancernego został William Trittom. W celu przyspieszenia prac starał się on wykorzystać w maksymalnym stopniu już przetestowane rozwiązania. Kadłub czołgu wykonano z płyt stalowych o grubości 6–14 mm połączonych ze sobą nitami. W jego przedniej części znajdowały się akumulatory. Za nimi znajdował się przedział silnikowy mieszczący dwa silniki gaźnikowe (silniki tego samego typu napędzały piętrowe autobusy). Każdy silnik napędzał jedną gąsienicę. Gąsienicowy układ jezdny został zaadaptowany z prototypowego czołgu Little Willie. W tylnej części pojazdu znajdował się przedział trójosobowej załogi (często zabierano dodatkowego strzelca km). Nad przedziałem załogi przymocowano nieruchomo wieżyczkę z samochodu pancernego Austin. W jej ścianach umieszczono cztery jarzma dla karabinów maszynowych. Prototypowy wóz uzbrojony był w cztery lkm Lewis.

Po próbach wóz przyjęto na uzbrojenie jako Medium Mark A, ale popularniejsze były nazwy Trittom Chaser i Whippet. Wozy seryjne uzbrojono w lkm Hotchkiss Mk. I LMG. Po raz pierwszy czołgi Mark A zostały użyte bojowo w marcu 1918 roku. Działania bojowe wykazały, że Mark A jest udaną konstrukcją, ale ma niedopracowany układ napędowy. Okazało się, że jednoczesna obsługa dwóch silników i skrzyń biegów jest na tyle skomplikowana, że w celu wykonani skrętu najlepiej zatrzymać czołg i wykonać zwrot w miejscu. Dlatego w 1918 roku major Philipp Johnson zmodernizował jeden z czołgów Mark A zastępując jego dwa silniki jednym silnikiem Rolls-Royce Eagle przejętym z czołgu Mark V. Tak zmodyfikowany pojazd osiągnął prędkość maksymalną 45 km/h i stał się pierwowzorem czołgu Medium Mark D. W sierpniu 1918 roku w czasie ofensywy Ludendorffa kilka czołgów Whippet przedostało się za linie niemieckie, gdzie zwalczało stanowiska artylerii.

Po zakończeniu wojny czołgi Medium Mark A były używane przez armię brytyjską na terenie Irlandii i podczas interwencji przeciw Sowietom. Kilka wozów sprzedano Japonii, a jeden Związkowi Południowej Afryki.

Do dzisiaj dotrwało pięć czołgów Mark A:

A259 Caesar II – eksponat Bovington Tank Museum w Dorset w Wielkiej Brytanii
A347 Firefly – eksponat Musée Royal de l'Armée et d'Histoire Militaire w Brukseli w Belgii.
A231 – eksponat Base Borden Military Museum w Ontario w Kanadzie.
wóz o nieznanym oryginalnym oznaczeniu eksponat United States Army Ordnance Museum w Aberdeen w USA.
wóz o nieznanym oryginalnym oznaczeniu, eksponat Army College w Pretoria w Południowej Afryce.

Już podczas I wojny światowej różni konstruktorzy próbowali stworzyć jednoosobowe pojazdy dla żołnierzy, które chroniłyby ich przed ostrzałem. Ostatecznie żaden z nich nigdy nie wszedł do produkcji seryjnej, ale włoski Ansaldo MIAS i MORAS były jednymi z najciekawszych tego typu konstrukcji.

Pomysł zbudowania jednoosobowych, mobilnych osłon dla piechoty zrodził się praktycznie równocześnie z pojawieniem się pierwszych czołgów. Początkowo osłony te składały się z opancerzonego wózka, pchanego przez żołnierza, który mógł prowadzić ostrzał z jego wnętrza przy użyciu karabinu. Pomysł choć ciekawy, okazał się totalnym niewypałem, ponieważ w praktyce w żaden sposób nie chronił znajdującego się w środku nieszczęśnika, a wręcz ułatwiał jego trafienie (poruszanie się taką „mobilną osłoną” było męczące i powolne).

Mimo to, w latach 30. włoscy konstruktorzy z zakładów Ansaldo wrócili do tego pomysłu. W 1935 roku zaprojektowano dwa niewielkie pojazdy o nazwie MIAS i MORAS, różniące się uzbrojeniem. Niewielkie pojazdy posiadały napęd w postaci jednocylindrowego silnika o pojemności 250 cm³ i mocy 5 KM, zapewniającego zawrotną prędkość maksymalną około 5 km/h. Z przodu i boku pojazd obudowano płytami pancernymi, w których w przedniej części umieszczono jarzmo z dwoma karabinami maszynowymi kalibru 6,5 mm (w MIAS) lub granatnikiem Brixia, kalibru 45 mm (w MORAS). Zapas amunicji wynosił odpowiednio 1000 naboi do karabinów maszynowych lub 50 ważących pół kilograma każdy, granatów do granatnika.

Pojazdy poddano próbom, ale bardzo szybko okazało się, że pomimo dodania napędu, ułatwiającego poruszanie się, oraz zainstalowanie płyt pancernych chroniących (teoretycznie) przód pojazdu przed karabinowymi pociskami przeciwpancernymi wystrzelonymi z odległości 50 m, oba pojazdy były bezużyteczne.

Drogie w produkcji, zapewniające minimalną ochronę oraz kiepską manewrowość, MIAS i MORAS tak szybko jak powstały, tak szybko zostały zapomniane. Praktycznie pod każdym względem pojazdy te były pełne wad. Niewielki silnik był bardzo paliwożerny, przez co zasięg wynosił 105 km na pierwszym biegu (prędkość 2,2 km/h) lub 47 km na drugim biegu (prędkość około 5 km/h). Również opancerzenie nie było zbyt skuteczne.

Co istotne, granatnik Brixia Modello 35 miał o wiele dłuższą karierę od samych pojazdów, ale nie oznaczało to, że był lubiany przez żołnierzy, którzy krytykowali jego skomplikowaną konstrukcję i masę 15,5 kg. Warto dodać, że minimalny zasięg strzału granatnika wynosił 120 m, a maksymalny 530 m.

Pojazdy motomitragliatrice MIAS i MORAS są bardzo ciekawym przykładem poszukiwań nowych rozwiązań chroniących piechotę podczas poruszania się po polu walki. Już podczas I WW powstawały pomysły na kuloodporne zbroje czy tarcze a nawet na rodzaj pancernego wózka w którym poruszał się żołnierz idąc na czworaka. Kończyły się one mniej lub bardziej tragicznie a ochrona była często iluzoryczna.

Przedstawiam przykład bardziej zaawansowanego rozwiązania, w którym jednak nadal żołnierz musiał poruszać się w pojeździe na piechotę (często mocno skulony za osłoną pancerną) lub na czworakach. MIAS (Mitragliatrice d'Assaulto) został zbudowany w 1935 roku przez firmę Ansaldo a równolegle powstała jego wersja MORAS. Różniły się one uzbrojeniem:

MIAS uzbrojony był w 2 karabiny maszynowe Scotti kalibru 6,5 mm i zabierał do nich 40 magazunków z łącznym zapasem 1000 sztuk amunicji. Karabiny miały ostrzał w pionie od -10 do + 20 stopni, natomiast w poziomie 20 stopni.

MORAS uzbrojony był w najnowszy wówczas granatnik Brixia kalibru 45 mm z zapasem 50 półkilogramowych granatów i odpowiednią ilością naboi miotających. Kąty ostrzału granatnika wynosiłu od -10 do + 72 stopni w pionie i 10 stopni w poziomie.

Pancerz pojazdu chronić miał według producenta: z przodu przed przeciwpancernymi pociskami karabinowymi Mauser SMK z odległości 50 m i większej oraz przed zwykłymi pociskami po bokach z podobnej odległości. Podkreślano jednak, że pojazd jest dobrą ochroną, gdyż jest mały i trudny do trafienia a ponadto ochronę wzmacnia odpowiednie ukształtowanie pancerza. Dach pojazdu podnosił się na zawiasach wraz z bocznymi dodatkowymi osłonami do przodu, by strzelec mógł iść w pojeździe w pozycji wyprostowanej. Walczyć musiałby jednak w „kucki” i tak podążać w swym pojeździe po polu walki. Jedno ze zdjęć prezentuje też, że można było wykorzystując pełną osłonę pancerza iść na wyprostowanych nogach, ale mocno pochylając się do przodu, co raczej wykluczało prowadzenie walki czy nawet przyzwoitą obserwację. Nie przewidziano opancerzenia pojazdu od tyłu co na polu walki byłoby poważnym problemem.

Pojazd był samobieżny, dzięki wyposażeniu w silnik motocyklowy „FRERA” o pojemności 250 cm3 dający moc 5 KM przy 3000 obr/min. Chłodzenie silnika było wymuszone przez wentylator. Skrzynia biegów dawała dwa przełożenia do jazdy do przodu i jeden bieg wsteczny. Do przodu można było się poruszać z prędkością do 2,2 km/h na biegu pierwszym i do 4,97 na biegu drugim, oraz do 2,2 km/h na biegu wstecznym. Zasięg był mocno ograniczony przez małą ilość paliwa, jego wysokie zużycie i brak możliwości jego uzupełnienia na polu walki. Do przodu i tyłu, na pierwszym biegu, zasięg obliczono na 105 km i niewiele ponad 47 km na biegu drugim (?).

Kierowanie odbywało się za pomocą mechanizmu różnicowego z hamulcami bocznymi. Trochę trudno sobie wyobrazić, jak strzelec miał jednocześnie: obserwować, strzelać, kierować i pełzać w błocie oraz od czasu do czasu ładować…
Zapewne dlatego to ciekawe przedsięwzięcie zakończyło się na prototypach i pozostaje ciekawostką techniczną.

SKOT (cz. Střední Kolový Obrněný Transportér – Średni Kołowy Opancerzony Transporter; znany także pod oznaczeniem OT-64) – kołowy, pływający transporter opancerzony opracowany wspólnie przez CSRS i PRL na przełomie lat 50. i 60. XX wieku. Pojazd posiada cztery osie (układ 8×8), w najpopularniejszych wariantach jest także wyposażony w wieżę strzelecką.

Do wczesnych lat 70. wyprodukowano około 4500 egzemplarzy w wielu wariantach, z czego ok. 2500 dla Wojska Polskiego, a resztę dla Czechosłowackiej Armii Ludowej. Po wprowadzeniu na uzbrojenie obu armii bojowych wozów piechoty BMP-1, transportery SKOT stopniowo wycofywano ze służby, wiele sprzedano do kilkunastu krajów świata.

Historia konstrukcji
Pojazd został opracowany w Czechosłowacji w 1959 roku. Do jego budowy wykorzystano podzespoły samochodu ciężarowego Tatra T-138 oraz prototypowego terenowego samochodu ciężarowego S-360 będącego następcą znanej ciężarówki Praga V3S. W 1961 zbudowano kilka prototypów oznaczonych jako Praga S-260[2]. W tym okresie transporterem zainteresowała się Polska, czego rezultatem było porozumienie o jego wspólnej produkcji. Odtąd nadzór nad projektem przejęła wspólna polsko-czechosłowacka komisja, która zajęła się także uruchomieniem produkcji w obu krajach. Tempo prac było wysokie i już w 1963 roku transporter wprowadzono na uzbrojenie Wojska Polskiego (jako SKOT) i armii czechosłowackiej (jako OT-64; pod tym oznaczeniem znany na świecie, ponadto eksportowany do kilku krajów, głównie arabskich). Początkowo ich istnienie utrzymywano w tajemnicy, jednak 22 lipca 1964 pierwsza seria transporterów została zaprezentowana na paradzie wojskowej z okazji XX-lecia Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

SKOT ze względu na wysokie właściwości trakcyjne i możliwości bojowe zaliczany był do najlepszych transporterów opancerzonych na świecie. Nowoczesny układ napędowy z planetarną półautomatyczną skrzynią biegów systemu Wilson (ze wstępnym wybieraniem biegów), niezależne zawieszenie kół oraz centralny układ pompowania zapewniały mu dużą manewrowość w terenie. Wodoszczelny kadłub oraz śruby do napędu w wodzie umożliwiały pokonywanie przeszkód wodnych bezpośrednio z marszu. Opancerzenie chroniło załogę przed pociskami broni strzeleckiej oraz odłamkami granatów i pocisków artyleryjskich. Transporter posiadał wyposażenie zapewniające ochronę załogi przed bronią masowego rażenia (pył radioaktywny, skażenia chemiczne i biologiczne).

Jeszcze przed uruchomieniem produkcji podjęto decyzję o zaprojektowaniu wersji uzbrojonej transportera, która ostatecznie otrzymała oznaczenie SKOT-2A. Zadanie to powierzono stronie polskiej, która zdecydowała się wykorzystać gotowy projekt wieży stosowanej w analogicznych konstrukcjach produkcji radzieckiej. W tym celu konieczne było przeprojektowanie przedziału desantowego. Kolejną wersją rozwojową tej konstrukcji był SKOT-2AP wyposażony w opracowaną w Wojskowej Akademii Technicznej zmodernizowaną wieżę pozwalającą na prowadzenie ognia także do celów powietrznych. Uzbrojone wersje transportera SKOT-2A (OT-64-2A) i 2AP pozwoliły na wykorzystanie go do bezpośredniego wsparcia piechoty na polu walki oraz współdziałania z czołgami w różnych rodzajach działań bojowych. W rezultacie wóz ten stał się obok czołgów podstawowym środkiem walki polskich i czechosłowackich wojsk zmechanizowanych. Opracowanie na bazie SKOT-a wersji specjalnych, jak wozy: inżynieryjne, artyleryjskie, łączności, techniczne i medyczne zapewniły wysoki poziom standaryzacji sprzętu pancernego ułatwiając jego zabezpieczenie logistyczne.

Na początku lat 90. XX w. SKOT-y stopniowo wycofywano z Wojska Polskiego. Wobec małych nakładów, na wyposażeniu Wojska Polskiego w 2010 r. było jeszcze ok. 100 transporterów SKOT, m.in. w wersjach R-2AM/AMT (dowodzenia pododdziałem artylerii) i R-3M (dowodzenia) oraz inżynieryjnej.

Modernizacją transportera SKOT jest KTO Ryś przygotowany przez Wojskowe Zakłady Motoryzacyjne nr 5 z Poznania.

Produkcja
Produkcja seryjna transportera rozpoczęta została w FSC w Lublinie 12 października 1963 roku w dwudziestą rocznicę bitwy pod Lenino. Polski zakład pełnił rolę montowni. Z Czechosłowacji importowane były podzespoły układu napędowego i przeniesienia mocy (Zakłady Tatra). W Polsce produkowano pancerne kadłuby i wieże (Huta w Ostrowcu Świętokrzyskim i Huta Częstochowa), elementy układu zawieszenia (Huta Stalowa Wola) i uzbrojenie pokładowe (Zakłady Mechaniczne w Tarnowie). Produkcję zakończono 22 lipca 1971 roku. Łącznie wyprodukowano 4,5 tys. egzemplarzy, z czego 2,5 tys. dla Wojska Polskiego i 2 tys. dla armii czechosłowackiej. W późniejszym okresie, po wprowadzeniu na uzbrojenie bojowych wozów piechoty BMP-1, transportery SKOT eksportowano do innych krajów.

Wersje

Wersje polskie

Wozy bazowe
SKOT-1 – wersja bazowa pozbawiona uzbrojenia
SKOT-1A – wersja z nadbudówką nad przedziałem desantowym

Wozy bojowe
SKOT-1 uzbrojony w km 7,62 mm lub wkm 12,7 mm y
SKOT-2A – z wieżyczką z BRDM-2, nazywany w Czechach OT-64-2A
SKOT-2AP – wersja z tzw. wieżą przeciwlotniczą opracowaną w WAT uzbrojoną w nkm 14,5 mm i km 7,62 mm

Wozy wsparcia
SKOT-2AM – uzbrojony w wyrzutnie ppk 9M14 Malutka zamontowaną na bokach wieży i granatnik SPG-9
SKOT S-260 Art (artyleryjski) – pojazd w wersji wozu wsparcia ogniowego holujący moździerz 120 mm lub w wersji przeciwpancernej z ciężkim granatnikiem ppanc SPG-9 lub działem bezodrzutowym B-10 i dwiema przenośnymi wyrzutniami ppk Malutka
SKOT S-260 Inż (inżynieryjny) – pojazd w wersji zaporowej przystosowany do mechanicznego lub narzutowego ustawiania pól minowych albo wóz torujący z dwoma wyrzutniami ładunków wybuchowych PW-ŁWD przewożonych w specjalnej przyczepie lub jedną wyrzutnią na stropie kadłuba
SKOT-WPT – wóz pogotowia technicznego
SKOT GZP – wóz rozgłośnia elektroakustyczna

Wozy dowódczo-sztabowe szczebla taktycznego i operacyjnego
SKOT R-2 – wóz dowódczo-sztabowy szczebla taktycznego
SKOT R-2M – wóz dowódczo-sztabowy szczebla taktycznego
SKOT R-3 – wóz dowódczo-sztabowy szczebla taktycznego
SKOT R-3M – wóz dowódczo-sztabowy szczebla operacyjno-taktycznego
SKOT R-3Z – wóz dowódczo-sztabowy szczebla operacyjno-taktycznego

Wozy dowódczo-sztabowe artylerii
SKOT R-2A – wóz dowodzenia artylerii
SKOT R-2AM – zmodernizowany wóz dowodzenia artylerii
SKOT R-2AMT – zmodernizowany wóz dowodzenia artylerii
SKOT R-3A – wóz dowodzenia i ruchomy punkt kierowania ogniem artylerii
SKOT R-6 – wóz dowódczo-sztabowy, ruchomy punkt kierowania ogniem artylerii
SKOT ZENIT B – wóz dowodzenia dowódcy baterii rakiet plot. AK „Osa”

Wozy dowódczo – sztabowe wojsk rozpoznawczych
SKOT R-4 – wóz dowódczo-sztabowy szefa rozpoznania dywizji i dowódcy batalionu rozpoznawczego

Wersje czechosłowackie
OT-64A – wersja podstawowa (odpowiednik SKOT bazowego)
OT-64-2A – z wieżą z BRDM-2 (odpowiednik SKOT-2A)
OT-64R-2 – wóz łączności i dowodzenia
OT-64R-3 – wóz łączności i dowodzenia
OT-64R-3MT – wóz łączności i dowodzenia
OT-64R-4MT – wóz łączności i dowodzenia
OT-64UMU – samobieżny układacz min
OT-64 Zdrav – wóz sanitarny
DTP-64 – wóz zabezpieczenia technicznego (odpowiednik SKOT-WPT)
OT-93 – pojazd eksportowy uzbrojony w km 7,62 mm i granatnik T-21 Tarasnica

Charakterystyka techniczna transportera opancerzonego SKOT 2AP

Kadłub i wieża
Kadłub i wieża spawane były ze stalowych płyt o zróżnicowanej grubości[6]. Przednie płyty pancerne kadłuba miały grubość: górna – 8 mm, dolna – 12 mm. Płyty boczne – 9 mm, przy zbiornikach paliwa – 10 mm. Płyta tylna – 8 mm, strop kadłuba – 6 mm. Kadłub ma konstrukcję samonośną i jest wodoszczelny.

Wieża tzw. przeciwlotnicza w kształcie stożka, umożliwiała podniesienie broni pokładowej pod kątem 87°. Kadłub transportera podzielono na trzy przedziały: kierowcy i dowódcy, napędowy oraz bojowy i desantowy (dwa ostatnie są ze sobą połączone)[6]. W zlokalizowanym w przedniej części pojazdu przedziale dowódcy i kierowcy umieszczono wszystkie przyrządy do kierowania transporterem, a także m.in. filtry urządzenia filtrowentylacyjnego, radiostację oraz skrzynię na części zapasowe i narzędzia[6]. Przedział oddzielony jest od części silnikowej szczelną ścianą, w której znajdują się dwa zamykane otwory umożliwiające dostęp do silnika w przypadku awarii.

Przedział napędowy znajduje się w środkowej części kadłuba[6]. Jest on oddzielony od przedziałów kierowania i bojowego ścianami grodzącymi z otworami zamykanymi pokrywami i drzwiami. W przedziale tym rozmieszczono silnik z układami zasilania, smarowania i chłodzenia. W przedziale tym znalazły się także m.in. urządzenie filtrujące powietrze dla załogi i ręczna pompa wodna. Przedział ten jest połączony z, umieszczoną pod podłogą przedziału bojowego, komorą, w której umieszczono zespoły układu przeniesienia mocy, zbiorniki paliwa i powietrza, układ centralnego pompowania kół i pompę wodną.

Za przedziałem napędowym znajduje się przedział bojowy obejmujący środkową część kadłuba i wnętrze wieży strzeleckiej, stanowiący część przedziału desantowego. Tylną część pojazdu zajmuje przedział desantowy z uchylnymi fotelami dla 10 żołnierzy oraz uchwytami do mocowania ich wyposażenia. W burtach kadłuba, drzwiach tylnych i pokrywach włazu przedziału desantowego rozmieszczone są otwory strzeleckie dla żołnierzy (4 w kadłubie, 2 w drzwiach i 4 w pokrywach włazów).

Napęd i układ przeniesienia mocy
Jednostkę napędowa stanowi czterosuwowy ośmiocylindrowy silnik wysokoprężny w układzie V typu TATRA T-928-14 o pojemności skokowej 11.762 cm3. Silnik wyposażono w układ bezpośredniego wtrysku paliwa firmy JIKOV umożliwiający także natychmiastowy rozruch w warunkach zimowych. Maksymalna moc silnika przy 2000 obr./min. wynosiła 132,5 kW (180 KM). Chłodzenie silnika powietrzne, wymuszone za pomocą dmuchawy. Pojemność zbiorników paliwa: w pierwszych seriach – 180 l w zbiorniku metalowym + 100 l w kanistrach; w późniejszych seriach – 330 l w zbiorniku gumowym. Zużycie paliwa podczas jazdy po szosie – 50 l/100 km, w terenie – 65 l/100 km. Układ przeniesienia mocy – mechaniczny, składający się z: przekładni pośredniej, sprzęgła, skrzyni biegów, skrzyni rozdzielczej, przekładni międzymostowych, przekładni głównych mostów oraz wałów napędowych. Skrzynia biegów planetarna, półautomatyczna, systemu Wilson, ze wstępnym wyborem biegów (preselekcja) o 5 przełożeniach do przodu i 1 do tyłu, sterowana pneumatycznie.

Układ jezdny
Do poruszania się po lądzie transportery wyposażono w układ 8×8, to jest z przeniesieniem napędu na wszystkie koła. Zawieszenie kół niezależne. Do tłumienia drgań zastosowano 10 teleskopowych amortyzatorów hydraulicznych, po 2 w zawieszeniu pierwszej pary kół i po 1 w pozostałych. Ogumienie o wymiarach 13,00 – 18" z regulowanym ciśnieniem powietrza w każdym kole. Układ kierowniczy wspomagany hydraulicznie. Główny układ hamulcowy typu bębnowego, dwuobwodowy (jeden obwód na 1 i 3 parę kół, drugi na 2 i 4 parę kół) z pneumatyczno-hydraulicznym- układem uruchamiającym. Pomocniczy układ hamulcowy typu bębnowego zamontowany na wale napędowym między skrzynią rozdzielczą a tylną przekładnią międzymostową.

Uzbrojenie
Transporter uzbrojony był w najcięższy czołgowy karabin maszynowy KPWT kalibru 14,5 mm oraz sprzężony z nim karabin maszynowy PKT kalibru 7,62 mm. Karabin KPWT służył do zwalczania celów naziemnych na odległości do 2000 m i celów powietrznych na wysokości do 1500 m. Prędkość początkowa pocisku 998 m/sek., szybkostrzelność praktyczna 100-120 strz./min. Jednostka ognia 500 szt. Karabin maszynowy PKT przeznaczony był do niszczenia celów na odległościach do 1500 m. Prędkość początkowa pocisku 855 m/sek. Szybkostrzelność praktyczna do 250 strz./min. Jednostka ognia – 2000 szt.

Przyrządy celownicze i obserwacyjne
Strzelec broni pokładowej posiadał peryskopowy celownik dzienny typu PP-61 B o powiększeniu 2,6 x i polu widzenia 23° lub celownik przegubowy typu OCS-90 o powiększeniu 1x (przy strzelaniu do celów powietrznych) i 3,11x (do celów naziemnych) oraz polu widzenia odpowiednio 90° i 22°. Dowódca pojazdu dysponował peryskopowym przyrządem obserwacyjnym TPKU-2B, który umożliwiał rozpoznawanie celów, określanie odległości, a także wskazywanie celów i korygowanie ognia w broni pokładowej. Kierowca transportera do prowadzenia obserwacji wykorzystywał 3 okna z szybami pancernymi. W nocy w miejsce środkowego okna montowano noktowizor kierowcy typu PWN-105. W przedziale desantowym po lewej stronie za wieżą znajdował się peryskop dowódcy drużyny typu Mk-4W.

Środki łączności
Wóz posiadał radiostację UKF średniego zasięgu typu R-113 umieszczoną w przedziale kierowania. Do porozumiewania się członków załogi służył czołgowy telefon wewnętrzny R-124.

Urządzenia i wyposażenie specjalne
Transporter SKOT-2AP posiadał: urządzenie filtrowentylacyjne, ogrzewacz 12BKN-5, układ regulacji ciśnienia w kołach, zestaw do dezaktywacji EŻT. Urządzenie filtrowentylacyjne umożliwiało pokonywanie przez transporter terenu skażonego środkami chemicznymi, biologicznymi i radioaktywnymi. Ogrzewacz 12BKN-5 służył do ogrzewania wnętrza pojazdu oraz do podgrzewania silnika w okresie zimowym. Układ regulacji ciśnienia powietrza w kołach pozwalał na dostosowywanie ciśnienia do warunków terenowych. SKOT był przystosowany do pływania. Napęd w wodzie zapewniały dwie śruby umieszczone z tyłu wozu.

W muzeach
Transportery opancerzone SKOT są eksponowane w następujących muzeach:

Muzeum Militariów ATENA w Skwierzynie (na terenie firmy Pomoc Drogowa Gorzów Wlkp.)
Muzeum Techniki Wojskowej w Zabrzu
OT-64 SKOT 2AP – pojazd sprawny technicznie
OT-64 SKOT R3M – pojazd sprawny technicznie
Muzeum Wojsk Lądowych w Bydgoszczy – OT-64 SKOT R-2
Lubuskie Muzeum Wojskowe w Drzonowie – OT-64 SKOT 2AP
Muzeum Broni Pancernej w Poznaniu – OT-64 SKOT 2AP
Muzeum Uzbrojenia w Poznaniu
Muzeum Eksploracji w Przeźmierowie – OT-64 SKOT WPT
Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie
Park plenerowy przed siedzibą główną –
OT-64 SKOT 2A
Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej
OT-64 SKOT 2AP
OT-64 SKOT WPT
OT-64 SKOT R-3
OT-64 SKOT R-6
Muzeum Techniki Militarnej i Użytkowej MTMiU
OT-64 SKOT R2-AM – pojazd sprawny technicznie
Muzeum Miejskie „Sztygarka” w Dąbrowie Górniczej
OT-64 SKOT 2AP
OT-64 SKOT – pojazd przerobiony na wóz strażacki
Muzeum Historii i Uzbrojenia w Opolu – pojazd w ciągłej eksploatacji
Muzeum Techniki Wojskowej GRYF w Dąbrówce k. Wejherowa
Muzeum Techniki Militarnej w Tarnowskich Górach

Dane techniczne
Państwo: Polska
Czechosłowacja
Producent: Fabryka Samochodów Ciężarowych w Lublinie, Lublin, Polska
Typ pojazdu: transporter opancerzony
Trakcja: kołowa 8×8
Załoga: 2+10 os. (wersja 2A i 2AP)
Prototypy: 1959
Produkcja: 1963–1971
Wyprodukowanych: 4500 egz.
Silnik: typu Tatra T-928-14, wysokoprężny, z wtryskiem bezpośrednim, 4-suwowy, widlasty o kącie rozwarcia 75°, 8-cylindrowy, chłodzony powietrzem
Pojemność skokowa: 11 762 cm³
Średnica cylindra: 120 mm
Skok tłoka: 130 mm
Moc maksymalna: 132,4 kW (180 KM) przy 2000 obr./min
Maksymalny moment obrotowy: 706 Nm przy 1200 obr./min
Stopień sprężania: 16,5
Przeniesienie napędu: mechaniczne z półautomatyczną, 5-biegową, planetarną, preselekcyjną skrzynią biegów typu Praga-Wilson
Układ napędowy: silnik umieszczony wzdłużnie z lewej strony z tyłu pojazdu, napęd 8×8
Pojemność zbiornika paliwa: 350 L
Opancerzenie: spawane z płyt walcowanych, 6-13 mm
Długość: 7440 mm
Szerokość: 2550 mm
Wysokość: 2390 mm (SKOT-1A)
2710 mm (SKOT-2A)
Rozstaw osi: 1300 +2150 + 1300 mm
Rozstaw kół przednich: 1860 mm
Rozstaw kół tylnych: 1860 mm
Prześwit: 400 mm
Kąt natarcia: 46°
Kąt zejścia: 49°
Masa własna: 12 150 kg (SKOT-1A)
12 840 kg (SKOT-2A)
Masa całkowita: 14 150 kg (SKOT-1A)
14 300 kg (SKOT-2A)
Moc jednostkowa: 12,6 KM/t
Nacisk jednostkowy kół: 0,33 kg/cm² (przy ciśnieniu 3,5 atm)
0,135 kg/cm² (przy ciśnieniu 0,8 atm)
Zasięg: 650–740 km
Prędkość maksymalna: 95 km/h (na szosie)
44 km/h (w terenie)
8–9 km/h (na wodzie)
Zużycie paliwa: 50 L/100 km (na drodze)
65 L/100 km (w terenie)
24 L/1 h (na wodzie)
Brody (głęb.): pływa
Rowy (szer.): 200 cm
Ściany (wys.): 50 cm
Wzniesienia: 35°
Uzbrojenie: 1 wkm KPWT kal. 14,5 mm sprzężony z km PKT kal. 7,62 mm
Zapas amunicji: 500 szt. kal. 14,5 mm + 2000 szt. kal. 7,62 mm
Kąt ostrzału w pionie: -4°…+89,5° (wersja 2AP)
Kąt ostrzału działa w poziomie: 360° (wersja 2AP)
Donośność maksymalna: 2,0 km, pułap do 1500 m (wkm KPWT)
1,5 km (km PKT)
Szybkostrzelność: 100-120 strz./min (wkm KPWT)
250 strz./min (km PKT)
Prędkość początkowa pocisku: 998 m/s (wkm KPWT)
855 m/s (km PKT)
Wyposażenie: radiostacja UKF średniego zasięgu R-113 lub R-123, czołgowy telefon wewnętrzny R-124, falochron, ogrzewanie
12BKN-5 do ogrzewania wnętrza pojazdu oraz do podgrzewania silnika w okresie zimowym, filtrowentylacja, odśrodkowa pompa wodna, dwie śruby umieszczone z tyłu wozu, układ regulacji ciśnienia powietrza w kołach pozwalał na dostosowywanie ciśnienia do warunków terenowych
Przyrządy celownicze i obserwacyjne: celownik optyczny PP-61A o powiększeniu 2,6 x i polu widzenia 23° lub lub celownik przegubowy typu OCS-90 o powiększeniu 1x (przy strzelaniu do celów powietrznych) i 3,11x (do celów naziemnych) oraz polu widzenia odpowiednio 90° i 22°, peryskop dowódcy Mk-4W (w przedziale desantowym po lewej), dzienny przyrząd obserwacyjny dowódcy TPKU-2B (umożliwiający rozpoznawanie celów, określanie odległości, a także wskazywanie celów i korygowanie ognia z broni pokładowej), nocny przyrząd obserwacyjny dowódcy TKN-1, nocny przyrząd obserwacyjny kierowcy PWN-105

BRDM (ros. БРДМ, Бронированная разведывательно-дозорная машина) to sowiecki opancerzony samochód rozpoznawczy z okresu po II wojnie światowej

Historia
Po wprowadzeniu, na początku lat pięćdziesiątych, do uzbrojenia armii radzieckiej transporterów opancerzonych BTR-40 w toku ich użycia stwierdzono, że pomimo ich dobrych walorów taktyczno-technicznych nie spełniają jednak wymagań ówczesnego pola walki. Miały zwłaszcza trudności z pokonywaniem przeszkód wodnych. W związku z tym pod koniec 1954 roku, w biurze konstrukcyjnym W.A. Diedkowa, rozpoczęto opracowywania nowego samochodu opancerzonego. Jego głównym konstruktorem został W.K. Rubcow.

Początkowo miała to być wersja pływająca transportera BTR-40. Z tego powodu otrzymał on robocze oznaczenie BTR-40P. Do jego konstrukcji użyto wielu elementów i zespołów stosowanych w tym transporterze. Z uwagi jednak na szereg zmian jakie w nim wprowadzono, pojazd otrzymał ostatecznie nazwę BRDM (skrót od: Bronirowannaja Rozwiedywatielno-Dozornaja Maszyna, z ros. Opancerzony Pojazd Rozpoznawczo-Patrolowy). Miał on zdolność pływania i dodatkowe, chowane w kadłubie, koła nośne ułatwiające pokonywanie rowów i okopów. Zastosowano również centralny układ pompowania kół – co stało się później standardem w przypadku samochodów wojskowych.

Pierwszy prototyp nowego samochodu zbudowano w lutym 1956 roku, a już w roku następnym przystąpiono do ich produkcji seryjnej. Pierwsze serie nie miały opancerzenia góry przedziału bojowego, co zmieniono w późniejszym czasie.

Początkowo samochody BRDM uzbrojone były w jeden karabin maszynowy SGMB kal. 7,62 mm umieszczony na kadłubie. Później zmieniono go na wielkokalibrowy karabin maszynowy DSzK, a później KPWT.

Rozpoczęto również produkcję pojazdów uzbrojonych w wyrzutnie kierowanych pocisków przeciwpancernych. Zostały one wprowadzane do użycia na początku lat sześćdziesiątych.

Produkcję samochodów BRDM zakończono w 1966 roku po wprowadzeniu do produkcji nowego opancerzonego samochodu rozpoznawczego BRDM-2. Oprócz ZSRR samochód BRDM produkowany był na licencji, na Węgrzech. Zbudowano około 10 tysięcy tych pojazdów.

Budowane wersje opancerzonego samochodu rozpoznawczego BRDM
BRDM – wersja podstawowa, przeznaczona do oddziałów rozpoznawczych uzbrojona w karabin maszynowy
BRDM-W – wóz dowodzenia wyposażony w dodatkową radiostację
BDRM-RCh – wóz rozpoznania chemicznego wyposażony w urządzenia do wykrywania skażenia terenu (chemicznego, radiologicznego)
2P27 – nosiciel wyrzutni przeciwpancernych pocisków kierowanych wyposażony w wyrzutnie 2K16 (trzyprowadnicową) – pociski 3M6 Trzmiel
2P32 – nosiciel wyrzutni przeciwpancernych pocisków kierowanych wyposażony w wyrzutnie 2K8 (czteroprowadnicową) – pociski 3M11 Falanga
2P110 – nosiciel wyrzutni przeciwpancernych pocisków kierowanych wyposażony w wyrzutnie 9К14М – pociski 9M14 Malutka

Służba
Pierwsze opancerzone samochody rozpoznawcze BRDM trafiły do jednostek armii radzieckiej w 1957 roku do jednostek rozpoznawczych. Następnie otrzymały je również niektóre armie państw Układu Warszawskiego.

W Polsce początkowo używano ich w jednostkach rozpoznawczych związków pancernych. W tym także oddziałach rozpoznania chemicznego.

Duża ich liczba została sprzedana do państw afrykańskich i na Bliski Wschód, gdzie były używane w licznych lokalnych konfliktach.

Użytkownicy
Aktualni użytkownicy

Afganistan - 50 BRDM-1 zostało zamówionych w 1970 roku, a dostarczone zostały w latach 1970-1971 (wcześniej pojazdy te służyły w Armii Radzieckiej).
Angola - 120
Benin
Czad - 122
Demokratyczna Republika Konga - 20
Dżibuti
Egipt - 200
Erytrea
Etiopia - 65
Gwinea - 10 BRDM-1 zostało zamówionych w 1968 roku, a dostarczone zostały rok później (pojazdy były prawdopodobnie używane, z drugiej ręki)
Gwinea Bissau
Indie
Jemen
Libia
Madagaskar
Malawi
Mali
Mauretania
Mongolia - 9P110
Maroko
Mozambik
Naddniestrze
Nikaragua
Peru
Republika Środkowoafrykańska
Republika Zielonego Przylądka
Seszele
Tanzania - 30 pojazdów zostało zamówionych w 1964 roku, a rok później zostały dostarczone.
Uganda
Wietnam
Zambia
Zimbabwe
Byli użytkownicy
Albania
Białoruś
Bułgaria
Czechosłowacja - Zastąpione przez BRDM-2
Indonezja
Irak - Wszystkie zniszczone lub pocięte na złom.
Jugosławia
Kuba
NRD - Zastąpione przez BRDM-2
Polska - 800 BRDM-1 zostało zamówionych w 1961, a dostarczone zostały w latach 1961-1964. W późniejszym czasie zostały zastąpione przez BRDM-2.
Rumunia - 9P110
Serbia - 30
Somalia - Wycofane
Ukraina
Węgry
Wietnam Północny
ZSRS

Dane techniczne
Państwo: ZSRS
Typ pojazdu: opancerzony samochód rozpoznawczy
Trakcja: kołowa
Załoga: 5 os.
Prototypy: luty 1956
Produkcja: 1957–1966
Producent: GAZ, Gorki, ZSRS
Wyprodukowanych: ok. 10 000
Nadwozie: samonośne, wodoszczelne
Silnik: 1 silnik typu GAZ-40P, benzynowy, gaźnikowy, rzędowy, 6-cylindrowy, chłodzony cieczą
Pojemność skokowa silnika(/-ów): 3480 ccm
Średnica cylindra: 82 mm
Skok tłoka: 110 mm
Moc maksymalna: 90 KM (66,2 kW) przy 3400 obr./min.
Maksymalny moment obrotowy silnika(/-ów): 221 Nm
Stopień sprężania: 6,7
Przeniesienie napędu: przekładnia mechaniczna
Układ napędowy: sprzęgło jednotarczowe suche, skrzynia przekładniowa mechaniczna, cztery biegi do przodu, jeden do tyłu, skrzynia rozdzielcza dwustopniowa, wały napędowe, przekładnie główne, mechanizmy różnicowe w mostach, napęd podczas trwania pływania – pędnikiem wodnym, sterowanie zasłonkami pędnika
Napęd: 4×4
8×8 (koła pomocnicze napędzane łańcuchem)
Pojemność zbiornika paliwa: 150 L
Opancerzenie: spawane z płyt walcowanych, o grubości 12 mm z przodu, 12 mm z boku, 12 mm z tyłu, 8 mm z góry, 4 mm na spodzie
Długość: 5600 mm
Szerokość: 2250 mm
Wysokość: 1900 mm
2290 mm (z karabinem maszynowym)
Rozstaw osi: 2800 mm (bez kół pomocniczych)
Rozstaw kół przednich: 1650 mm
Rozstaw kół tylnych: 1650 mm
Prześwit: 315 mm
Masa własna: 5100 kg
Masa bojowa: 5630 kg
Moc jednostkowa: 16 KM/t (11,8 kW/t)
Nacisk jednostkowy: 3,0 kg/cm²
Prędkość maksymalna: 90 km/h (po drodze)
50 km/h (w terenie)
8–9 km/h (pływania)
Zużycie paliwa: 30 L/100 km (po drodze)
Zasięg: 500 km (po drodze)
85 (na wodzie)
Brody (głęb.): pływa
Rowy (szer.): 120 cm
Ściany (wys.): 40 cm
Kąt podjazdu: 30º
Promień skrętu: 8,5 m (na lądzie)
Podwozie: zawieszenie na resorach płaskich z amortyzatorami hydraulicznymi, napędzane wszystkie koła, koła pojedyncze z regulacją ciśnienia podczas jazdy, przednie koła kierowane, dodatkowy układ jezdny z czterema kołami o ogumieniu 700 x 2500 mm napędzanych łańcuchami opuszczanymi hydraulicznie
Hamulce: nożne hydrauliczne bębnowe, hamulec ręczny mechaniczny
Ogumienie: 12,00-18
700 x 2500 mm (koła pomocnicze)
Instalacja elektryczna: jednoobwodowa 12 V
Łączność: radiostacja nadawczo-odbiorcza, czołgowy telefon wewnętrzny (interkom)
Uzbrojenie: 1 karabin maszynowy SGMB wz.1949 kal. 7,62 mm
w późniejszych seriach także
karabin maszynowy DszK kal. 12,7 mm lub KPWT kal. 14,5 mm
wyrzutnia kierowanych rakiet przeciwpancernych
2K16 z pociskami 3M6 Trzmiel
2K8 z pociskami 9M17 Falanga
9K14M z pociskami 9M14 Malutka
Zapas amunicji: 1250 szt. kal. 7,62 mm
Wyposażenie: urządzenia do wykrywania skażeń, noktowizyjne, falochron opuszczany hydraulicznie, centralne pompowanie kół przez sprężarkę powietrzno-tłokową sterowaną z miejsca kierowcy, wyciągarka o maksymalnej sile uciągu 4000 kg

BRDM-2 (ros. Бронированная Разведывательно-Дозорная Машина, Bronirowannaja Razwiedywatielno-Dozornaja Maszyna – opancerzony pojazd rozpoznawczo-patrolowy) – opancerzony samochód rozpoznawczy. Został zaprojektowany w Związku Radzieckim.

Historia
Samochód BRDM-2 został opracowany w Biurze Konstrukcyjnym Fabryki Samochodów GAZ w 1962 r. Jego produkcję seryjną uruchomiono w 1963 r. Po raz pierwszy zaprezentowano go publicznie w 1966 r. Był używany w ponad 45 krajach.

Budowa
BRDM-2 posiada ulepszone właściwości pławne i lepsze uzbrojenie niż swój poprzednik BRDM-1. Przedział załogi umieszczono z przodu, a napędowy z tyłu. Silnik również ma większą moc niż w BRDM-1 (140 KM V-8 zamiast 90 konnego 6-cylindrowego silnika). Załoga składa się z czterech osób: dowódca, kierowca, zwiadowca i celowniczy. Uzbrojenie jest takie samo jak w transporterze opancerzonym BTR-60: karabin maszynowy KPWT 14,5 mm oraz karabin maszynowy PKT 7,62 mm. Z zewnątrz różni się od pierwszego BRDM-a większym kadłubem. W podstawowej wersji ma zamontowaną stożkowatą wieżyczkę w centralnej części. W przedniej części posiada dwa włazy. BRDM-2 posiada reflektor podczerwieni, podczerwone światła drogowe oraz filtr NBC. Pojazd posiada dwie pary kół i centralny system regulacji ciśnienia, przydatny do poruszania się w każdym terenie, a także dodatkowe koła w środkowej części kadłuba, ułatwiające pokonywanie rowów i nasypów. Posiada również pędnik wodnoodrzutowy do poruszania się w wodzie. Opancerzenie zabezpiecza przed ostrzałem z broni ręcznej. Odłamki artyleryjskie i pociski karabinów maszynowych mogą penetrować pancerz. Opony nie są zabezpieczone przed przebiciem i są podatne na uszkodzenia.

Wersje
BRDM-2RS - wóz rozpoznania skażeń chemicznych i promieniotwórczych z załogą trzyosobową: dowódca, kierowca, zwiadowca.
BRDM-2U - wóz dowódczo-sztabowy. Pozbawiony wieży i uzbrojenia. Wyposażony w większą liczbę środków łączności.
BRDM-2R5 z radiostacją umożliwiającą sprawną łączność dowódcy kompanii oraz dowódcom plutonów
BRDM-2 z sześcioprowadnicową wyrzutnią (9P122 albo 9P133) przeciwpancernych pocisków kierowanych 9M14 Malutka.
BRDM-2 z wyrzutnią ppk 9M17 Falanga.
BRDM-2 z wyrzutnią ppk 9M17M Skorpion
BRDM-2 z wyrzutnią ppk 9M113 Konkurs
BRDM-2 z rakietowym systemem przeciwlotniczym 9K31 Strieła-1.
BRDM-2 M96/M97 - polskie odmiany pojazdu BRDM-2

W muzeach
Pojazdy BRDM-2 są eksponowane w następujących muzeach:

Muzeum Militariów Atena w Skwierzynie - sprawne pojazdy
Muzeum Wojsk Lądowych w Bydgoszczy BRDM-2, nr taktyczny 3142, tablica rejestracyjna UKW 3142
Muzeum Techniki i Machin Wojennych w Gnieźnie BRDM 2RS, pojazd w pełni sprawny technicznie
Muzeum Regionalne w Dębicy - BRDM-2
Lubuskie Muzeum Wojskowe w Drzonowie
BRDM-2, nr taktyczny 6887, tablica rejestracyjna UFK2800
BRDM-2 z rakietowym systemem przeciwlotniczym 9K31 Strieła-1
Muzeum Broni Pancernej w Poznaniu - BRDM-2R5
Muzeum Eksploracji w Przeźmierowie - BRDM-2, tablica rejestracyjna UKO 3694
Muzeum Historii i Tradycji Żołnierzy Suwalszczyzny w Suwałkach - BRDM-2
Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie
Park plenerowy przed siedzibą główną - BRDM-2
Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej
BRDM-2
BRDM-2R5
BRDM-2 z rakietowym systemem przeciwlotniczym 9K35M3 Strzała-10M3
Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu
BRDM - 2RS nr. taktyczny X374 nr. rej. UBT 6896
Muzeum Techniki Militarnej i Uzytkowej MTMiU
Pojazd sprawny technicznie
Muzeum Techniki Wojskowej GRYF w Żukowie - BRDM -2 sprawny technicznie
Muzeum Sprzętu Wojskowego w Mrągowie - BRDM-2

Użytkownicy
Aktualni użytkownicy
Afganistan
Algieria
Angola – 50
Armenia – 120
Azerbejdżan – 29
Białoruś
Bośnia i Hercegowina
Bułgaria
Burundi
Czechy
Dżibuti
Egipt
Erytrea
Estonia – 7
Gruzja – 17
Gwinea
Indie
Indonezja
Irak
Kambodża
Kamerun – 200–300
Korea Północna
Kuba – 100
Kurdystan
Libia – 350
Litwa
Łotwa
Macedonia – 10
Madagaskar – 2
Malediwy
Mali – 20
Mołdawia – 27
Mongolia – 120
Naddniestrze
Namibia
Palestyna – 45
Pakistan
Peru
Polska
Republika Zielonego Przylądka
Rumunia – 138
Rosja
Sahara Zachodnia
Serbia – 76 (40 w rezerwie) + 30 z Rosji w 2017
Słowacja
Słowenia
Somalia
Sudan
Syria – 950
Turkmenistan – 30
Ukraina
Węgry
Wietnam – 200
Wybrzeże Kości Słoniowej
Zambia
Zimbabwe

Byli użytkownicy
Albania – 30
Armia Południowego Libanu
Chorwacja – 9
Czechosłowacja
Grenada
Jugosławia
NRD
Niemcy
Ruch Niezależnych Naserystów
ZSRS

Dane techniczne
Państwo: ZSRS
Producent: Gorkowskij Awtomobilnyj Zawod, Niżny Nowogród (Gorki), ZSRS (1963-1982)
Arzamsskij Maszynostroitielnyj Zawod (AMZ), Arzamas, ZSRS (1982-1989)
Arzamaska Fabryka Maszyn, Arzamas, ZSRS
Typ pojazdu: opancerzony transporter rozpoznawczy
Trakcja: kołowa (4x4)
Załoga: 4 os.
Prototypy: 1962
Produkcja: 1963–1989
Wyprodukowanych: powyżej 9400
Silnik: 1 typu GAZ-41, gaźnikowy, 4-suwowy, widlasty, 8-cylindrowy, chłodzony cieczą
Pojemność skokowa: 5531 ccm
Średnica cylindra: 100 mm
Skok tłoka: 88 mm
Moc maksymalna: 140 KM (103 kW) przy 3400 obr./min
Maksymalny moment obrotowy: 350 Nm przy 2500 obr./min
Stopień sprężania: 6,7
Przeniesienie napędu: sprzęgło jednotarczowe suche, przekładnia mechaniczna, cztery biegi do przodu, jeden do tyłu
Napęd: 4×4 (8×8)
Pojemność zbiornika paliwa: 290 L
Opancerzenie: spawane z płyt walcowanych o grubości chroniącej przed działaniem ognia broni strzeleckiej piechoty oraz odłamkami pochodzącymi z pocisków moździerzowych oraz artyleryjskich, 14 mm z przodu, 7 mm z boku, 5 mm z góry
Długość: 5750 mm
Szerokość: 2350 mm
Wysokość: 2310 mm
Rozstaw osi: 3100 mm
Rozstaw kół przednich: 1840 mm
Rozstaw kół tylnych: 1790 mm
Prześwit: 430 mm
Masa własna: 6600 kg
Masa bojowa: 7000 kg
Moc jednostkowa: 20 KM/t
Nacisk jednostkowy: 2,7 kg/cm²
Prędkość maksymalna: 100 km/h (szosa)
9-10 km/h (w wodzie)
Zużycie paliwa: 36 L/100 km (szosa)
Zasięg: 750 km (szosa)
Czas pływania: 17-19 h
Brody (głęb.): pływa
Rowy (szer.): 122 cm
Ściany (wys.): 40 cm
Kąt podjazdu: 30°
Promień skrętu na lądzie: 9,0 m
Uzbrojenie: 1 wkm KPWT kal. 14,5 mm, 1 km PKT kal. 7,62 mm
Zapas amunicji: 500 szt. kal. 14,5 mm, 2000 szt. kal. 7,62 mm
Kąt ostrzału w pionie: -5..+30°
Kąt ostrzału w poziomie: 360°
Zasięg ostrzału: 2 km (KPWT)
1,5 km (PKT)
Podwozie: zawieszenie na resorach płaskich z amortyzatorami hydraulicznymi, napędzane wszystkie koła, kierowanie przednie, hamulce nożne hydrauliczne bębnowe, ręczny hamulec mechaniczny;dodatkowy układ jezdny z czterema kołami o ogumieniu 700 x 250 mm, napędzane łańcuchami i opuszczanymi hydraulicznie
Ogumienie: 13,00-18” z regulacją ciśnienia w oponach podczas jazdy
Instalacja elektryczna: jednoobwodowa 24 V
Wyposażenie: reflektor podczerwieni, podczerwone światła drogowe oraz filtr NBC; celownik optyczny, peryskopy i szczeliny obserwacyjne, przyrząd noktowizyjny kierowcy TWN-28 oraz dowódcy TKM-1; radiostacja nadawczo-odbiorcza, czołgowy telefon wewnętrzny; falochron opuszczany hydraulicznie, centralne pompowanie kół przez sprężarkę powietrzno-tłokową sterowaną z miejsca kierowcy, wyciągarka z liną o długości 30 m i o maksymalnym uciągu 4000 kg

OT-62 TOPAS (cz. Transportér Obrnený PASovy) – gąsienicowy transporter opancerzony produkcji czechosłowackiej, produkowany od 1962 roku. Modernizacja radzieckiego transportera BTR-50. Używany przez liczne kraje, w tym Polskę, gdzie opracowano własną wersję uzbrojoną TOPAS 2AP.

Historia
Podczas II wojny światowej na wyposażeniu wojsk desantowo-przeprawowych znajdowały się lekkie i średnie pojazdy amfibijne. Jednakże były to pojazdy nieuzbrojone i nieopancerzone, które wykorzystano jedynie do zabezpieczenia forsowania lub przepraw przez przeszkody wodne.

Dlatego, gdy w ZSRS po zakończeniu wojny rozpoczęto badania nad nowymi pojazdami bojowymi, stwierdzono, że ich własności trakcyjne muszą zapewnić sprawne operowanie w warunkach nizinnego obszaru Europy, z dużą ilością cieków wodnych. Przykładem pojazdu dostosowanego do tych wymagań był lekki czołg pływający PT-76 skonstruowany na przełomie lat 40. i 50. XX wieku. Na bazie tego czołgu radzieccy konstruktorzy postanowili opracować transporter opancerzony. Pojazd powstawał w kooperacji biura konstrukcyjnego zakładów mechaniczno-transportowych z Leningradu oraz zespołu inżynierów z fabryki traktorów z Czelabińska. W wyniku tych prac powstał opracowany w kwietniu 1950 roku prototyp oznaczony jako Obiekt 750. W tym samym roku prototyp poddano próbom państwowym. Testy te były nieudane, z powodu defektu napędu, który uniemożliwił ukończenie jazd próbnych. Rok później przeprowadzono kolejne testy i tym razem zakończyły się one pomyślnie. Wobec dobrych wyników prób w październiku 1952 roku wystąpiono o przyjęcie Obiektu 750 jako etatowego transportera dla jednostek piechoty. Ostatecznie decyzją Rady Ministrów ZSRR z 30 stycznia 1954 roku transporter przyjęto na wyposażenie pod oznaczeniem BTR-50P. W czasie doświadczeń zdobytych podczas pierwszych lat służby tych pojazdów w armii radzieckiej powstały wersje rozwojowe, które dostosowywały transporter do działań na atomowym polu walki. Transportery otrzymały m.in. zamknięte przedziały desantowe. Mimo że wozy z rodziny BTR-50 nie zdobyły szczególnego uznania w ZSRR (trwały tam już badania nad kołowym transporterem piechoty BTR-60 oraz gąsienicowym bojowym wozem piechoty), trafiły na wyposażenie wielu sojuszniczych armii Układu Warszawskiego (m.in. Bułgaria, Rumunia, Węgry, Czechosłowacja i NRD) oraz państw z Bliskiego Wschodu wspieranych przez ZSRR (m.in. Egipt i Syria).

Czechosłowacja wraz z zakupem partii wozów BTR-50 zakupiła także licencję na ich produkcję. Dlatego też wkrótce po zakupie, w roku 1958 rozpoczęto prace nad opracowaniem własnej, głębokiej modernizacji transportera BTR-50. Przy pracach nad modernizacją dużą rolę przywiązano do unowocześnienia układu przeniesienia mocy oraz ogólnym zwiększeniu parametrów taktyczno-technicznych przy zachowaniu dotychczasowych wymiarów kadłuba i pojemności. Czechosłowaccy inżynierowie w nowym wozie zastosowali turbosprężarkę silnika PDH-10RN, dzięki czemu jego moc zwiększyła się z 240 do 300 KM. Spowodowało to zwiększenie maksymalnej prędkości jazdy z 45 km/h do 60 km/h, a także pływania z 10,2 km/h do 10,8 km/h. Niedużej przebudowie uległ też kadłub. W przedniej, górnej płycie wykonano dodatkową wieżyczkę dla trzeciego członka załogi. Ponadto pojazdy wyposażono w boczne drzwi do przedziału desantowego z wodoszczelnymi włazami. Wozy wyposażono też w wydajniejszy system filtracyjny oraz całkowicie nowe opancerzenie przedziału desantowego.

Nowy czechosłowacki wóz otrzymał nazwę TOPAS, będącą akronimem od Transportér Obrnený PASovy (pol. Transporter opancerzony gąsienicowy). Produkcję w zakładach PPS Detva rozpoczęto w roku 1962. Niedługo potem w roku 1963 przyjęto je na wyposażenie armii czechosłowackiej pod oznaczeniem wojskowym OT-62 (czes. Obrnený Transportér vzor 1962 - transporter opancerzony wz. 1962). Ponadto transportery TOPAS trafiły na wyposażenie innych państw Układu Warszawskiego (m.in. Polski), a także m.in. państw arabskich. Produkcję wozów zakończono w roku 1972, ogółem powstało 2641 pojazdów różnych wersji.

Warianty i modernizacje
W Czechosłowacji transportery TOPAS produkowano w kilku wariantach:
OT-62A „AUTOBUS” – wariant podstawowy, bez stałego uzbrojenia. Wykorzystywany również do zastosowań cywilnych,
OT-62B – wariant uzbrojony w karabin maszynowy vz. 59 kal. 7,62 mm umieszczony w małej wieży obrotowej oraz działo bezodrzutowe T-21 Tarasnice kal. 82 mm umieszczone na zewnątrz,
OT-62C wersja I – transporter opancerzony przeznaczony do przewozu drużyny piechoty z pełnym wyposażeniem bojowym (3 członków załogi i 12 żołnierzy desantu),
OT-62C wersja II – transporter opancerzony przeznaczony do przewozu działonów moździerzy (2 moździerze 82 mm oraz 8 artylerzystów),
OT-62 BETA – wariant przystosowany do transportu działa bezodrzutowego BZK vz. 59. Pojazd był tak zmodyfikowany, by możliwe było prowadzenie ognia z działa BZK zamontowanego na nim,
OT-62/R2 – wóz dowodzenia opracowany w roku 1965. Po zakończeniu testów wojskowych w roku 1967 rozpoczęto produkcję seryjną. Pojazd w tym wariancie nie posiadał uzbrojenia, zamiast tego wyposażono go w dodatkowe radiostacje: R-112, R-105d i R-105u. Wozy tego typu znajdowały się na wyposażeniu armii czechosłowackiej, a także trafiły do zagranicznych użytkowników,
OT-62/R3 – wóz dowodzenia,
OT-62/R4 MT – wóz dowodzenia,
DTP-62 – wóz zabezpieczenia technicznego. Wyposażenie specjalistyczne obejmowało m.in. składany żuraw o udźwigu do 1 t, zestaw do cięcia i spawania gazowego, zestaw narzędzi SNK-2 oraz agregat prądotwórczy o mocy 1200 W. Uzbrojenie stanowił ukm vz. 59 kal. 7,62 mm,
DTP-62M – zmodernizowany wóz zabezpieczenia technicznego przeznaczony do współpracy z transporterami TOPAS, BMP-1 oraz czołgami T-55. Zmiany w stosunku do DTP-62 obejmowały m.in. wyposażenie wozu w dodatkowe zestawy narzędziowe oraz zamontowanie żurawia o zwiększonym udźwigu do 1,5 t,
DTP-62/72 – wóz zabezpieczenia technicznego przeznaczony do współpracy z czołgami T-72. Wyposażenie specjalne różni się od wozów DTP-62 i DTP-62M, umożliwia ono naprawy czołgów T-72 w warunkach bojowych.

W Polsce również stworzono kilka modernizacji wozów TOPAS. Umowa na zakup tych pojazdów od Czechosłowacji zawierała klauzulę, że Polska może prowadzić prace modernizacyjne nad wozem TOPAS bez potrzeby uzyskiwania zgody producenta na poszczególne modyfikacje. Do stworzonych w Polsce modernizacji należały:
TOPAS 2-AP – wariant wyposażony w uzbrojoną wieżę, opracowany w latach 1968-1971 przez inżynierów z WAT. W wyniku tych prac opracowano wieżę o masie 700 kg (taką samą wieżę montowano na transporterach SKOT 2AP). Zawierała ona uzbrojenie w postaci wkm KPWT kal. 14,5 mm oraz sprzężony z nim km PKT kal. 7,62 mm z celownikiem optycznym. Pole ostrzału poziomego wynosiło 360º, zaś w pionie od -5º do +78º. Przebudowano też przedział desantowy, zamontowano osłony wlotów powietrza do silników i układu filtracyjnego oraz dodatkowe zbiorniki paliwa. Przebudowa pojazdów do tego wariantu odbywała się w Hucie w Ostrowcu Świętokrzyskim. Pierwsze strzelania z przebudowanych pojazdów oznaczonych jako TOPAS 2-AP przeprowadzono w lipcu 1971 roku na poligonie w Ustce. Pojazdy te występowały w dwóch odmianach: w odmianie dla plutonów desantowych (3 osoby załogi oraz 12 żołnierzy desantu z pełnym oporządzeniem) oraz w odmianie dla plutonów moździerzy (3 osoby załogi oraz 2 moździerze i 8 żołnierzy ich obsługi),
TOPAS R-2 – wóz dowodzenia szczebla taktycznego dla dowódców kompanii. Zastosowane wyposażenie radiowe zapewniało łączność wewnętrzną w sieci dowódcy pułku. Dodatkowe wyposażenie radiowe składało się z dwóch radiostacji R-105 oraz jednej R-112,
TOPAS R-3 – wóz dowodzenia szczebla taktycznego z bogatszym wyposażeniem radiowym dla zapewnienia łączności na szczeblu taktycznym pułk-dywizja. Dodatkowe wyposażenie radiowe składało się z dwóch radiostacji R-105, jednej R-112 oraz jednej R-311,
WPT TOPAS – wóz pogotowia technicznego opracowany w WITPiS na bazie projektu ppłk. Stanisława Palecznego i mjr. Bogdana Malczewskiego z 7. DD. Głównym zadaniem tych wozów była ewakuacja z pola walki (także z wody) uszkodzonych transporterów TOPAS oraz czołgów PT-76, a także holowanie pojazdów, dokonywanie drobnych napraw na polu walki i udzielanie pomocy rannym załogom innych pojazdów. Wyposażenie tych pojazdów składało się z: wyciągarki mechanicznej o uciągu 2,5 t liną o długości 600 m (służąca do holowania lub wyciągania pojazdów z wody), rzutki do dostarczenia liny holowniczej z WPT do uszkodzonego wozu, dźwigu-strzały o nośności 1 t, zasobników z zestawami narzędzi i przyrządów naprawczych, gazowego zestawu spawalniczego oraz pontonu i przyrządów dla płetwonurków. Pojazd posiadał też uzbrojenie w postaci karabinu maszynowego PK kal. 7,62 mm z osłoną pancerną, umieszczonego w obrotnicy na prawej wieżyczce wozu. Możliwe poziome pole ostrzału wynosiło 360º, pionowe zaś od -15º do +80º. Dodatkowym uzbrojeniem był także przewożony wewnątrz pojazdu ręczny granatnik przeciwpancerny RPG-7.

Użytkownicy
Wozy TOPAS, oprócz Czechosłowacji, trafiły także na wyposażenie armii innych państw Układu Warszawskiego, do Afryki oraz na Bliski Wschód. Eksportowano je do Angoli, Bułgarii, Egiptu, Indii, Iraku, Libanu, Maroka, Polski i Sudanu.

Polska
W ramach umów gospodarczych i współpracy pomiędzy Polską oraz Czechosłowacją zakupiono wozy TOPAS.

Pierwsze transportery dostarczono w 1965 roku. Większość zakupionych transporterów TOPAS trafiło do sformowanej w roku 1963 7 Łużyckiej Dywizji Desantowej, gdzie miały stanowić podstawowy środek walki i transportu oddziałów desantowych. Kilkanaście transporterów początkowo przekazano instytutom badawczym oraz ośrodkom szkolenia. Po ukompletowaniu, dywizja miała 138 transporterów, w tym 130 bojowych.

Dostarczone Polsce transportery nie posiadały żadnego uzbrojenia, dlatego też w Polsce przebudowano je, wyposażając w wieżę z uzbrojeniem w postaci wkm KPWT kal. 14,5 mm oraz sprzężonym z nim km PKT kal. 7,62 mm, oznaczony jako TOPAS 2-AP. Pojazdy te występujące w dwóch odmianach (dla plutonów desantowych oraz w odmianie dla plutonów moździerzy) były podstawowymi pojazdami TOPAS w polskich wojskach desantowych. Poza tym wykorzystywano jeszcze wozy dowodzenia TOPAS R-2 i TOPAS R-3 oraz opracowany w Polsce wóz pogotowia technicznego WPT-TOPAS.

W grudniu 1970 roku transporterów TOPAS użyto do tłumienia protestów robotniczych na Wybrzeżu. Podczas zajść w Gdańsku stracono dwa spalone wozy, kilka innych zostało uszkodzonych. Stracone pojazdy trafiły potem na przykoszarowe place ćwiczeń, gdzie jako „pomoce dydaktyczne” służyły szkoleniu żołnierzy w gaszeniu wozów bojowych.

Według danych z marca 1974 roku na stanie 7 Łużyckiej Dywizji Desantowej znajdowało się 126 transporterów TOPAS, w tym 104 uzbrojone i 22 dowodzenia. Do pełnego etatu brakowało 12 pojazdów. W drugiej połowie lat 70. XX wieku w linii znajdowało się już 136 transporterów. W sierpniu 1986 7 Dywizję Desantową przemianowano na 7 Brygadę Obrony Wybrzeża, na której wyposażeniu wciąż znajdowało się 138 transporterów. Jednakże w tym czasie pojazdy TOPAS były już dość zużyte i wyraźnie ustępowały nowym konstrukcjom tego typu. Głównym mankamentem było niewystarczające uzbrojenie (m.in. brak wyrzutni PPK) oraz opancerzenie. Co prawda na przełomie lat 60. I 70. XX wieku prowadzono prace nad dozbrojeniem transporterów TOPAS oraz SKOT w wyrzutnie systemu 9M14M „Malutka”, jednakże zaniechano je w obliczu wprowadzenia na wyposażenie ludowego Wojska Polskiego wozów BWP-1.

W grudniu 1989 roku w 7 Brygadzie Obrony Wybrzeża przeprowadzono reorganizację i zmniejszono liczbę wozów wszystkich wersji z etatowych 137 do 95 (w tym 72 bojowe, 14 R-2, 7 R-3 i 2 WPT). Stan ten utrzymywał się do 1994 roku. W roku 1994 z wyposażenia Wojska Polskiego wycofano transportery TOPAS, co wiązało się rozwiązaniem 7 Brygady Obrony Wybrzeża.

Porównanie danych technicznych różnych wariantów
Porównanie danych technicznych różnych wariantów transporterów TOPAS
BTR-50P OT-62A OT-62B DTP-62 TOPAS 2AP WPT TOPAS
Masa całkowita [t] 13,9 15 15 17 16,4 15
Załoga+desant 2+20 2+16 ? ? 3+12 2+6
Wymiary (długość, szerokość, wysokość) [mm] 7070x3140x2030 7000x3140x2100 7000x3140x2370 7100x3140x2375 7000x3140x2725 7000x3140x2720
Uzbrojenie (zapas amunicji) 1x km SGMB kal. 7,62 mm (1250 szt.) - 1x km vz. 59 kal. 7,62 mm (2500 szt.)
1x działo bezodrzutowe „Tarasnica” T-21 kal. 82 mm (18 szt.)

1x km vz. 59 kal. 7,62 mm 1x wkm KPWT kal. 14,5 mm (500 szt.)
1x km PKT kal. 7,62 mm (2000 szt.)

1 x km PK kal. 7,62 mm (1000 szt.)

Egzemplarze muzealne
TOPAS jest eksponowany w:

Muzeum Wojsk Lądowych w Bydgoszczy - OT-62 TOPAS-2AP nr taktyczny pojazdu 8818,
Muzeum Regionalnym w Dębicy - OT-62 TOPAS-2AP brak nr taktycznego,
Muzeum Ziemi Grodziskiej w Grodzisku Wielkopolskim - OT-62 TOPAS-2AP brak nr taktycznego,
Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie; park plenerowy przed siedzibą główną muzeum - OT-62 TOPAS-2AP brak nr taktycznego,
Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej w Warszawie - OT-62 TOPAS-2AP brak nr taktycznego.
Muzeum Sprzętu Wojskowego w Mrągowie - OT-62 TOPAS-2AP
Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu - wersja uzbrojona, egzemplarz eksponowany na wystawie plenerowej.

Dane techniczne
Państwo: Czechosłowacja
Producent: PPS Detva, Vígľaš, Czechosłowacja (Słowacja)
Typ pojazdu: transporter opancerzony
Trakcja: gąsienicowa
Prototypy: 1958-1962
Produkcja: 1962-1972
Wyprodukowanych: 2641 egz.
Załoga: 2+16 os. (OT-62A = wóz podstawowy przed modernizacją)
2+20 os. (BTR-50P)
3+12 os. (TOPAS 2-AP)
2+6 os. (WPT TOPAS)
Silnik: 1 silnik typu PW-6, wysokoprężny, z turbodoładowaniem, z wtryskiem bezpośrednim, 6-cylindrowy
Pojemność skokowa: 19 100 ccm
Moc maksymalna: 300 KM (220 kW) przy 1800 obr./min.
Przeniesienie napędu: przekładnia mechaniczna
Długość: 7000 mm (OT-62A wóz podstawowy przed modernizacją, OT-62B, TOPAS 2-AP, WPT TOPAS)
7070 mm (BTR-50P)
7100 mm (DTP-62)
Szerokość: 3140 mm
Wysokość: 2100 mm (OT-62A wóz podstawowy przed modernizacją)
2030 mm (BTR-50P)
2370 mm (OT-62B)
2375 mm (DTP-62)
2725 mm (TOPAS 2-AP)
2720 mm (WPT TOPAS)
Prześwit: 410 mm
Masa całkowita: 15 000 kg (OT-62A wóz podstawowy przed modernizacją, OT-62B, WPT TOPAS)
13 900 kg (BTR-50P)
17 000 kg (DTP-62)
16 400 kg (TOPAS 2-AP)
Moc jednostkowa: 20,0 KM/t
Prędkość maksymalna: 60 km/h (po szosie)
10,8 km/h (pływania do przodu)
3-5 km/h (pływania do tyłu)
Zasięg: 450 – 550 km (po szosie)
300 - 360 km (po drodze gruntowej)
150 km (pływania)
Brody (głęb.): pływa
Rowy (szer.): 280 cm
Ściany (wys.): 110 cm
Kąt podjazdu: 38°
Przechył boczny: 25°
Zużycie paliwa: 70-90 L/100 km (po szosie)
110-130 L/100 km (po drodze gruntowej)
230-270 L/100 km (przy pływaniu)
Uzbrojenie: brak (OT-62A wóz podstawowy przed modernizacją)
1× km SGMB kal. 7,62 mm (1250 szt.) (BTR-50P)
działo bezodrzutowe T-21 Tarasnice kal. 82 mm, km kal. 7,62 mm (OT-62B)
1× km vz. 59 kal. 7,62 mm (DTP-62)
wkm KPVT kal. 14,5 mm, km kal. 7,62 mm (TOPAS 2-AP)
1 x km PK kal. 7,62 mm (WPT TOPAS)
Zapas amunicji: 18 szt. kal. 82 mm + 2500 szt. kal. 7,62 mm (OT-62B)
500 szt. kal. 14,5 mm + 2000 szt. kal. 7,62 mm (TOPAS 2-AP)
1000 szt. kal. 7,62 mm (WPT TOPAS)
Pole ostrzału w pionie: -5°…+78°
Pole ostrzału w poziomie: 360°
Opancerzenie: 17 mm
Instalacja elektryczna: 24 V
Wyposażenie: Przyrządy obserwacyjne - 9 pryzmatycznych, peryskopowych przyrządów TNP, peryskop obserwacyjny mechanika-kierowcy, przyrząd obserwacyjny dowódcy TPK-1, noktowizor TWN-1 lub TWN-2B kierowcy-mechanika; Wentylator z dwoma filtrami o napędzie ręcznym lub elektrycznym o wydajności 100m3/godz, z pokrywą samouszczelniającą, zabezpieczającą przed przedostaniem się wody, umieszczony na prawej ścianie wozu w przedziale desantu; Instalacja przeciwpożarowa - 2 butle CO2 po 5 L każda, gaśnica ręczna OU-2; radiostacja R-113 o mocy nadawczej 140W i w łączności wewnętrznej 90W, telefon wewnętrzny R-120 z trzema odbiornikami

BWP-1 (poza Polską oznaczony BMP-1) to sowiecki bojowy wóz piechoty, wprowadzony do uzbrojenia w 1966 roku.
Był nowatorską konstrukcją i uważany jest za pierwszy skonstruowany od podstaw i produkowany seryjnie bojowy wóz piechoty na świecie.

Historia
W drugiej połowie lat 50. XX wieku coraz większym zagrożeniem dla pojazdów pancernych stawały się przeciwpancerne pociski kierowane (ppk). Główne uzbrojenie czołgów, armata o kalibrze ok. 100 mm słabo nadawała się do zwalczania stanowisk ppk. Także transportery opancerzone przewożące osłaniającą czołgi piechotę, z powodu słabego uzbrojenia (karabin maszynowy 7,62 – 14,5 mm), nie były w stanie zapewnić skutecznej osłony atakującym czołgom. Ćwiczenia wykazały, że jedyną skuteczną taktyką jest możliwie wczesne spieszenie przewożonej piechoty, która niszczyła wykryte stanowiska ppk. Taka taktyka zmniejszała jednak szybkość natarcia i w praktyce degradowała czołgi do roli pojazdów wspierających.

Pod koniec lat 50. w ZSRS postanowiono opracować nowy pojazd opancerzony przeznaczony do transportu piechoty. W odróżnieniu od standardowego w tym czasie BTR-50P miał on otrzymać silne uzbrojenie składające się oprócz karabinu maszynowego z armaty i wyrzutni ppk. Prace rozpoczęto w 1960 roku. W 1964 roku biuro konstrukcyjne Czelabińskiej Fabryki Traktorów kierowane przez P. Isakowa przedstawiło prototyp oznaczony jako Obiekt 764, a w kolejnym roku ulepszony Obiekt 765. Po próbach z innymi pojazdami, w 1966 roku Obiekt 765 został przyjęty do uzbrojenia jako BMP-1 (Боевая Машина Пехоты, bojewaja maszyna piechoty, ros. Bojowy Wóz Piechoty), znany też początkowo jako BMP-765. Nowy pojazd miał niski kadłub o silnie pochylonych płytach pancerza czołowego. Pancerz przedni był odporny na ostrzał pociskami kalibru 12,7 mm. Taką odporność uznano za wystarczającą, ponieważ w momencie wprowadzenia do uzbrojenia BMP-1 podstawowym uzbrojeniem lekkich pojazdów opancerzonych NATO (potencjalnego przeciwnika) był karabin maszynowy M2 kalibru 12,7 × 99 mm NATO. Opancerzenie boczne i tyłu pojazdu zapewniało ochronę przed ostrzałem z broni kalibru 7,62 × 51 mm NATO. Dzięki stosunkowo słabemu opancerzeniu i w związku z tym niskiej masie pojazd miał możliwość pływania z marszu (bez wcześniejszego przygotowania).

Z uwagi na umieszczenie przedziału desantu w tylnej części pojazdu, grupa desantowa mogła opuszczać pojazd dwoma drzwiami tylnymi lub czterema włazami górnymi. Żołnierze desantu siedzieli plecami do siebie i mogli prowadzić ogień z broni osobistej przez otwory strzelnicze w burtach i drzwiach pojazdu. Stanowisko dowódcy umieszczono za stanowiskiem kierowcy, przed obracaną elektrycznie, jednoosobową wieżą. Uzbrojenie wozu składało się z gładkolufowej armaty 73 mm 2A28 Grom, sprzężonego karabinu maszynowego PKT i wyrzutni ppk Malutka. Wprowadzony do uzbrojenia w 1961 roku ppk 9M14 zapewniał przebicie pancerza o grubości 400-450 mm, mając przy tym zasięg maksymalny 3000 metrów, ograniczony długością przewodu sterującego nawiniętego na szpuli znajdującej się wewnątrz pocisku. Sprawiało to że nowy pojazd mógł skutecznie zwalczać wszystkie czołgi podstawowe (MBT) armii NATO.

Duża odległość minimalna odpalenia ppk Malutka (500 m) spowodowała, że BMP-1 musiał być uzbrojony w działo umożliwiające skuteczne zwalczanie celów opancerzonych na krótszych odległościach – dlatego uzbrojono go w gładkolufową armatę 2A28, kalibru 73 mm. Armata ładowana była przy pomocy automatu ładowania lub ręcznie. Naboje znajdowały się w obsługiwanym przez automat magazynie karuzelowym. Duża awaryjność automatu ładowania i brak poczucia bezpieczeństwa działonowego-operatora, któremu podczas ładowania armaty groziło urwanie ręki, a także niska szybkostrzelność osiągana przy pomocy automatu ładowania (ok. 8 strz./min.) spowodowała, że część wozów (np. fińskie) miała zdemontowane to urządzenie i armata była ładowana tylko ręcznie. Z automatu ładowania zrezygnowano ostatecznie w 1974, po wprowadzeniu na uzbrojenie wozu nabojów odłamkowo-burzących, które nie mogły być ładowane automatycznie, chociaż w dalszym ciągu wykorzystywany jest magazyn karuzelowy.

Wersje produkcyjne i pojazdy pochodne
BMP-1 (w Polsce: BWP-1) – wersja podstawowa z działem 73 mm; z tym samym oznaczeniem występuje również wersja z ograniczonym lewym przedziałem desantowym – zamiast czterech – dwa miejsca, w której na stalowej ramie została zamontowana radiostacja. Wóz w tej wersji używany jest jako wóz dowódcy kompanii, batalionu (bataliony zmechanizowane) lub plutonu (np. bataliony i kompanie saperów)
BRM-1 (BMP-R) – wariant zwiadowczy – z powiększoną wieżą, lecz bez wyrzutni przeciwpancernych pocisków kierowanych.
BRM-1K (w Polsce: BWR-1K) – wariant zwiadowczy, z radarem PSNR-5K (inna nazwa 1RL-133-1)
BMP-1KSz – wóz dowodzenia; używany na poziomie pułku-dywizji, nie posiada uzbrojenia (od 1976)
BMP-1P – z wyrzutnia przeciwpancernych pocisków kierowanych 9M113 Konkurs (od 1979)
BMP-1PK – wariant wozu dowodzenia BMP-1P.
PRP-3 – wóz rozpoznania artyleryjskiego. Posiada wieżę z radarem artyleryjskim. W armii rosyjskiej w każdym batalionie haubic 2S1 Goździk i 2S3 Akacja jest jeden PRP-3.
IRM (inżeniernaja razwiedywatielnaja maszyna) – wóz inżynieryjny używany do rozpoznania inżynieryjnego i rozminowywania, posiada wydłużony kadłub z siedmioma parami kół nośnych.
BMP-PPO – wóz do szkolenia kierowców BMP-1.
VPV – czeski wóz zabezpieczenia technicznego.
BPzV (w Polsce: BWR-1S) – czeski wariant zwiadowczy
OT-90 – czechosłowacki transporter opancerzony wykorzystujący podwozie i kadłub BMP-1.
MLI-84 – wersja rumuńska o wydłużonym kadłubie.
BMP-1U – ukraińska modernizacja BMP-1 z modułem wieżowym KBA-105 Szkwał oraz przyrządami obserwacyjno-celowniczymi i system kierowania ogniem produkcji ukraińskiej[2]
BREM-2 – radziecki wóz zabezpieczenia technicznego (od 1982)
BMP-1AM Basurmanin

Charakterystyka
BMP-1 jest bojowym wozem piechoty przeznaczonym do współdziałania z czołgami. Stanowi wyposażenie oddziałów piechoty zmechanizowanej. Jest zdolny do przewożenia piechoty, zapewniając jej zabezpieczenie przed pociskami broni ręcznej oraz wsparcie ogniowe, gdy przystępuje ona do działania poza pojazdem.

Załogę BMP-1 tworzą: dowódca, działonowy-operator, kierowca i ośmiu żołnierzy desantu. Kierowca i dowódca zajmują miejsce w przedziale kierowania (jeden za drugim), działonowy w wieży (przedział bojowy) znajdującej się w centralnej części wozu, żołnierze desantu w przeznaczonych dla nich dwóch przedziałach umieszczonych w tylnej części pojazdu. W przedniej części kadłuba znajduje się przedział napędowy z silnikiem.

Kadłub BMP-1 tworzy sztywną skrzynię zespawaną ze stalowych blach o grubości:
przednia górna część kadłuba – 7 mm (80°)
przednia dolna część kadłuba – 19 mm (57°)
górna część burty – 16 mm (14°)
dolna część burty – 18 mm (0°)
tylna ścianka kadłuba – 16 mm (19°)
strop kadłuba – 6 mm (90°)

Wieża zespawana jest z blach stalowych o grubości:
przód wieży – 23 mm (42°)
boki wieży – 19 mm (30°)
tył wieży – 13 mm (30°)
strop wieży – 6 mm (90°)
W wieży znajduje się zasadnicze uzbrojenie wozu: 73 mm armata 2A28 Grom i sprzężony z nią karabin maszynowy PKT. Uzbrojenie może być wychylane w zakresie kątów –4°/+33° i nie jest stabilizowane. Armata 2A28 jest ładowana przez automat ładowania (Maszyna Załadunkowa tzw. MZ – ros. M3) lub ręcznie. Odległość strzału bezwzględnego dla armaty przy strzelaniu pociskiem PG 15W do celu o wysokości 2 m wynosi 765 m. Nad lufą armaty zamocowana jest wyrzutnia 9S415 przeciwpancernych pocisków kierowanych 9M14M Malutka ładowana z wnętrza wieży przez mały właz. Na bokach wieży są często mocowane wyrzutnie granatów dymnych 902W Tucza. Do celowania służy dzienno-nocny celownik 1PN22M2, a obserwację poza polem widzenia celownika zapewniają peryskopy TNPO-170A.

Zapas amunicji zmagazynowanej w karuzeli automatu ładowania wynosi 40 sztuk. Amunicja do armaty 2A28 jest podobna do zastosowanej w ciężkim granatniku przeciwpancernym SPG-9 a stanowią ją granaty:
PG15W – przeciwpancerny (kumulacyjny)
OG15W – odłamkowy (wprowadzony w 1974).
Zapas amunicji do km PKT wynosi 2000 sztuk. W wieży i kadłubie przewożone są także 4 pociski 9M14M Malutka.

Napęd BMP-1 stanowi 6-cylindrowy, czterosuwowy, wysokoprężny, o pojemności 15 800 cm³, zbudowany w układzie V, wolnossący, chłodzony cieczą silnik UTD-20. Moc przy 2600 obr/min wynosi 300 KM. Moc z silnika na koła napędowe jest przenoszona przy pomocy sterowanego mechanicznie i hydraulicznie mechanicznego układu przeniesienia mocy. Mechanizm przenoszenia mocy umożliwia ruch wozu do przodu, do tyłu, hamowanie oraz skręcanie. Skrzynia biegów pięciobiegowa (pięć biegów do przodu + bieg wsteczny). Łączny zapas paliwa wynosi 462 dm³, 350 dm³ w zbiorniku głównym oraz 50 dm³ w lewym włazie desantu i 60 dm³ w prawym, pozostałe 2 dm³ mieszczą pompy paliwa oraz przewody zasilające silnik w paliwo.

BMP-1 ma zawieszenie niezależne na wałkach skrętnych. Każde z 12 kół jezdnych jest połączone za pomocą wahacza wleczonego z wałkiem skrętnym. Wahacze pierwszej i ostatniej pary kół nośnych są dodatkowo zamocowane do teleskopowych amortyzatorów hydraulicznych dwustronnego działania oraz posiadają sprężynowy ogranicznik skoku. Koła 2 i 5 pary posiadają odbojnik gumowy. Napęd z silnika jest przekazywany na znajdujące się w przedniej części pojazdu koła napędowe. Z tyłu pojazdu znajdują się koła napinające. Pojazd ma dwie gąsienice o szerokości 300 mm, lub 320 mm, każda nowa składa się z 84 ogniw.

Służba
W momencie przyjęcia do uzbrojenia BMP-1 był konstrukcją rewolucyjną, pierwszym bojowym wozem piechoty. W Armii Radzieckiej pojazd był używany w batalionach zmotoryzowanych wchodzących w skład pułków czołgów. W typowych zmotoryzowanych dywizjach piechoty jeden pułk posiadał wozy BMP, następne dwa pułki – transportery opancerzone BTR.

Konflikty lokalne w czasie których użyto BMP-1 wykazały, że pojazd ten posiada kilka istotnych wad. Umieszczenie zbiorników paliwa w tylnych drzwiach sprawiło, że BMP-1 był bardzo wrażliwy na ostrzał z tyłu. Opancerzenie boczne, choć teoretycznie odporne na ostrzał prowadzony z broni kalibru 7,62 mm, także okazało się zbyt słabe i częste były przypadki przebicia pancerza bocznego przez pociski karabinów maszynowych. Dużą wadą okazał się także niewielki kąt podniesienia armaty 2A28 uniemożliwiający użycie głównego uzbrojenia przeciwko bliskim, wysoko położonym celom. Przez pierwsze lata armata nie dysponowała amunicją odłamkową do zwalczania celów żywych, co poprawiono od 1974 roku. Wystrzeliwane z armaty 2A28 pociski kumulacyjne i odłamkowe miały niską prędkość lotu, co sprawiało, że armata nie sprawdzała się przy silnym wietrze.

Szybki postęp techniczny w latach 60. i 70. sprawił, że BMP-1 szybko stał się konstrukcją przestarzałą. Dotyczyło to szczególnie uzbrojenia. Pod koniec lat 60. pojawiły się nowe typy ppk. Były one szybsze, miały wyższą przebijalność, a przede wszystkim ich minimalna odległość odpalania spadła do 50 m. W rezultacie w uzbrojeniu armii NATO pojawiły się na początku lat 70. bwp (M2 Bradley, AMX-10P, Marder) wyposażone w nowe ppk i działka o kalibrze 20 mm. Nie miały one wad armaty 2A28, pozwalały na prowadzenie skutecznego ognia przeciw celom lekkoopancerzonym a wysoki kąt podniesienia pozwalał używać ich przeciwko celom latającym.

Odpowiedzią ZSRR było rozpoczęcie prac nad nowym bwp – późniejszym BMP-2 i rozpoczęcie modernizacji części BMP-1. Okazało się jednak że konstrukcja BMP-1 jest bardzo mało podatna na modernizacje. Dlatego wozy zmodernizowane do standardu izd. 765Sp4 (czasem oznaczane jako BMP-1P) wprowadzone do uzbrojenia w 1979 roku poza zdemontowaniem wyrzutni ppk Malutka i zastąpieniem jej zamontowaną na wieży wyrzutnią 9P135M umożliwiającą odpalanie pocisków ppk 9M111 Fagot (AT-4 Spigot) lub 9M113 Konkurs (AT-5 Spandrel) nie różnią się od pojazdów nie zmodernizowanych. Później po wprowadzeniu do uzbrojenia BMD-2 pojawił się pomysł zastąpienia wieży wozu BMP-1 kompletną wieżą tego wozu ale ostatecznie z pomysłu tego zrezygnowano.

Specyficzną odmianą był BMP-1D przystosowany do służby w Afganistanie. Pojazdy tej wersji są wyposażone w fartuchy osłaniające górną część układu jezdnego, dodatkowe opancerzenie burt, i strzelnice w górnych włazach przedziału desantowego. Zbiorniki paliwa w tylnych drzwiach BMP-1D były wypełniane piaskiem. Wozy tej wersji nie mogły pływać, miały mniejszy zasięg, ale były znacznie odporniejsze na ostrzał.

Poza ZSRR licencję na BMP-1 zakupiła Czechosłowacja i Rumunia. W Czechosłowacji budowane były wozy identyczne z radzieckimi, opracowano także zwiadowczą wersję BPzV. W Rumunii zdecydowano się wprowadzić do radzieckiego projektu znaczne zmiany (zmieniono między innymi silnik) w rezultacie rumuński MLI-84 jest dłuższy. BMP-1 stał się także wzorem dla chińskiego WZ-501 zewnętrznie prawie identycznego z wozem radzieckim. Poza armią rosyjską BMP-1 znajduje się między innymi na uzbrojeniu armii polskiej (BWP-1), czeskiej i słowackiej (BVP-1), irackiej. Greckie BMP-1, gdy odbierano je z Niemiec, pozyskane po rozwiązanych siłach zbrojnych NRD, wyposażone były w ppk 9K113 Konkurs". Po prawie 30 latach służby w Grecji, po remoncie, przekazywane są aktualnie do Egiptu.

Obecnie BMP-1 jest już mało skuteczny podczas starcia z takimi bojowymi wozami piechoty jak amerykański M2 Bradley, czy brytyjski FV510 Warrior. Jest również zupełnie bezradny w starciu z nowoczesnymi czołgami. Cienki pancerz ulega przebiciu przez nowoczesne pociski przeciwpancerne wystrzeliwane ze stabilizowanych armat automatycznych montowanych w zachodnich pojazdach. Co prawda armata 73 mm ciągle potrafi jeszcze przebić pancerz zachodniego wozu piechoty, ale jej celność jest niska w porównaniu z nowoczesnymi konstrukcjami, zwłaszcza w ruchu. Pociski AT-3 Sagger są bardzo trudne w użyciu, gdyż posiadają system naprowadzania pierwszej generacji, który nie dorównuje już nowoczesnym standardom.

Zastosowanie bojowe
1973 wojna Jom Kipur
1979-1989 radziecka interwencja w Afganistanie
1980-1988 wojna iracko-irańska
1990-1991 I wojna w Zatoce Perskiej
1991 Pucz moskiewski
1991-2001 wojny w trakcie rozpadu Jugosławii
1991-1992 wojna w Osetii Południowej (1991–1992)
1994-1996 I wojna czeczeńska
1999 II wojna czeczeńska
2003 II wojna w Zatoce Perskiej
2008 wojna w Osetii Południowej (2008)
2014 Wojna w Donbasie
2022 Inwazja Rosji na Ukrainę (2022)

W muzeach
BWP-1 jest eksponowany w:
Muzeum Wojska Polskiego - na terenie oddziału Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej,
Muzeum Militariów ATENA w Skwierzynie - na terenie firmy pomoc drogowa Gorzów Wielkopolski,
Muzeum Techniki Wojskowej w Zabrzu - egzemplarz sprawny, jeżdżący.
Muzeum Techniki Wojskowej Gryf
Muzeum Techniki Militarnej w Tarnowskich Górach.

Dane techniczne
Państwo: ZSRS
Typ pojazdu: bojowy wóz piechoty
Trakcja: gąsienicowa
Załoga: 3 + 8 os.
Producent: Czelabinskij Traktornyj Zawod, Czelabińsk, ZSRS
Prototypy: …
Produkcja: 1966-1982
Wyprodukowanych: ponad 20 000
Eksploatacja: od 1966
Silnik: typu UTD-20, wysokoprężny, 4-suwowy, wolnossący, widlasty, 6-cylindrowy, chłodzony cieczą …
Pojemność skokowa: 15 800 ccm
Średnica cylindra: 150 mm
Skok tłoka: 150 mm
Masa własna: 12 500 kg
Masa bojowa: 13 500 kg
Moc maksymalna: 300 KM (221 kW) przy 2600 obr./min
Maksymalny moment obrotowy: 980 Nm przy 2600 obr./min
Stopień sprężania: 15,6
Przeniesienie napędu: przekładnia mechaniczna, 5 biegów do przodu, 1 do tyłu
Pojemność zbiornika paliwa: 460 L
Długość: 6740 mm
Szerokość: 2940 mm
Wysokość: 2150 mm
Prześwit: 390 mm
Rozstaw osi: 3660 mm
Rozstaw gąsienic: 2550 mm
Szerokość gąsienic: 300 mm
Moc jednostkowa: 22,22 KM/t
Nacisk jednostkowy: 0,6 kg/cm²
Zasięg: 500 km (po drodze)
Prędkość maksymalna: 65 km/h (po drodze)
ok. 50 km/h (w terenie)
ok. 5 km/h (na wodzie)
Brody (głęb.): pływa
Rowy (szer.): 220 cm
Ściany (wys.): 80 cm
Kąt podjazdu: 60°
Przechył boczny: 35°
Opancerzenie: z płyt walcowanych, 19 mm z przodu, 16 mm z boku, 7 mm z góry
Uzbrojenie: 1 x armata 2A28 Grom kalibru 73 mm + 1 x km PKT kalibru 7,62 mm + 1 x wyrzutnia 9S415 ppk 9M14M Malutka
Zapas amunicji: 2000 szt. kalibru 7,62 mm + 500 szt. kalibru 73 mm + 4 rakiety ppk
Pole ostrzału w pionie: −4°…+30°
Pole ostrzału w poziomie: 360°

T-54 to sowiecki czołg podstawowy I generacji powojennej, używany i produkowany m.in. w Polsce.

Historia
Pod koniec lat 40. XX wieku w części państw zachodnich (m.in. USA, Wielka Brytania i RFN) rozpoczęto prace nad nowymi rodzajami czołgu średniego. Nie były to jednak czołgi średnie w dotychczasowym tego słowa znaczeniu, lecz nowa generacja czołgów – pierwsze konstrukcje określane jako czołgi podstawowe I generacji.

W ZSRS równolegle do produkcji i ciągłych modernizacji bardzo udanego, lecz coraz bardziej przestarzałego, czołgu T-34-85 trwały prace nad jego następcą, który miał zachować wszystkie zalety poprzednika, posiadając jednocześnie silniejsze uzbrojenie i opancerzenie oraz szereg innych poprawek. Postanowiono w nowej konstrukcji zastosować armatę 100 mm z działa pancernego SU-100. Wcześniejsze próby zamontowania tego działa na czołgu T-34 nie powiodły się z powodu zbyt dużych rozmiarów armaty. Zakładanych oczekiwań nie spełnił również czołg T-44.

W 1945 r. w Biurze Konstrukcyjnym Zakładów nr 183 pod kierunkiem A.A. Morozowa podjęto prace nad nowym czołgiem oznaczonym jako „Obiekt 137”. W 1946 r. zbudowano prototyp, który po przejściu badań technicznych i poligonowych przyjęto na uzbrojenie Armii Radzieckiej jako czołg T-54. Pierwsza odmiana pojazdu, nazwana T-54 model 1946, produkowana była w latach 1946–1949. Posiadała ona wieżę podobną wyglądem do wieży z czołgu T-44.

Druga wersja, oznaczona jako T-54 model 1949, miała nową półsferyczną wieżę z niewielkim wycięciem w tylnej części. Produkowano ją w latach 1949–1951.

Trzecia wersja opracowana w 1950 r. nazwana jako T-54 model 1951 posiadała nową półsferyczną wieżę charakterystyczną dla tego typu czołgu. Wóz ten produkowano w latach 1953–1955.

W 1955 r. dokonano modernizacji T-54 do wersji T-54A. Pojazd ten posiadał stabilizator uzbrojenia w płaszczyźnie pionowej, przedmuchiwacz lufy oraz urządzenia noktowizyjne dla mechanika-kierowcy. Pojazd ten produkowano w latach 1955–1957.

W 1956 r. powstała kolejna wersja nazwana T-54B, która posiadała stabilizację uzbrojenia w dwóch płaszczyznach oraz noktowizyjne przyrządy celownicze.

Na bazie T-54 powstało szereg innych pojazdów w tym: wóz zabezpieczenia technicznego BST-2, most towarzyszący MTU-12, samobieżne działo pancerne SU-122-54 i samobieżny zestaw przeciwlotniczy ZSU-57-2. Czołgi były produkowane w ZSRS oraz na licencji w Polsce i Czechosłowacji. T-54 były używane przez armie 38 państw. Wiele pojazdów nadal jest jeszcze w użyciu. W chwili wprowadzenia do uzbrojenia czołg T-54 należał do najlepszych czołgów na świecie. Jego zwarta konstrukcja, niska opływowa sylwetka, silne uzbrojenie i szereg nowoczesnych rozwiązań wzbudzały duże uznanie specjalistów zachodnich.

Bezpośrednim rozwinięciem czołgu T-54 był czołg T-55.

Produkcja w Polsce
15 lipca 1955 r. Polska zakupiła licencję czołgu T-54A. Producentem czołgu zostały Zakłady Mechaniczne „Bumar-Łabędy” w Gliwicach, które wcześniej produkowały czołgi T-34/85. Produkcję seryjną uruchomiono w 1958. Nowe wozy produkowano do 1964, tj. do momentu wprowadzenia do produkcji czołgów T-55. Początkowo produkowano czołg w wersji T-54A, potem uruchomiono produkcję czołgu dowódczego T-54AD, a następnie zmodernizowanej w Polsce wersji nazwanej T-54AM.

W trakcie eksploatacji czołgu w jednostkach pancernych Wojska Polskiego czołg T-54A został objęty modernizacją do wersji T-54AM1 i T-54AM2. Po uruchomieniu produkcji czołgów T-55A, wszystkie polskie czołgi T-54 zmodernizowano do standardu T-55A, zmieniając ich oznaczenie na T-55U. Modernizacji tych dokonywano podczas remontów w wojskowych zakładach mechanicznych.

Wersje produkowane w Polsce
T-54A – produkowany w latach 1958–1964
T-54AD – czołg dowódczy wyposażony w dodatkową radiostację i agregat prądotwórczy
T-54AM – przystosowany do pokonywania przeszkód wodnych po dnie, zwiększono pojemność układu paliwowego (dodatkowe zbiorniki zewnętrzne na błotnikach i beczka na tylnej płycie pancernej),
T-54AM1 – oprócz zmian z wersji AM, zamontowano: obrotową podłogę wieży, system uruchamiania silnika sprężonym powietrzem, hydrauliczne wspomaganie układu kierowania typu HK-10, instalację dymotwórczą TAD, zwiększono ilość amunicji artyleryjskiej poprzez zastosowanie zbiorników paliwa – zasobników amunicyjnych, powiększono pojemność układu paliwowego (dwa zbiorniki – zasobniki i dwie beczki na tylnej płycie pancernej).
T-54AM2 – oprócz zmian z wersji AM1, zamontowano: ulepszoną armatę D-10TG2 ze stabilizatorem uzbrojenia w dwóch płaszczyznach typu STP-2 Cyklon, zwiększono ilość amunicji, zamontowano nowy silnik W-55 przystosowany do pracy na różnych paliwach.
T-55U – zamontowano aktywne noktowizyjne przyrządy celownicze i obserwacyjne, przeciwlotniczy wielkokalibrowy karabin maszynowy DSzK 12,7 mm przy włazie ładowniczego, zainstalowano układ ochrony przeciwatomowej, nowe środki łączności (radiostacja R-123 i czołgowy telefon wewnętrzny R-124), wymieniono urządzenie wspomagania układu kierowania.

Opis konstrukcji T-54A
Czołg T-54 miał klasyczny układ konstrukcyjny. Kadłub wykonano z walcowanych płyt pancernych o maksymalnej grubości 99 mm. Wieża w kształcie półsferycznym składała się z elementów odlewanych o grubości do 203 mm i stropu z blach pancernych. Pojazd podzielony był na trzy przedziały: kierowania, bojowy i napędowy.

W przedziale kierowania znajdowało się stanowisko mechanika-kierowcy (po lewej stronie) oraz zbiornik paliwa i część amunicji do armaty (po prawej stronie). Środkową część wozu, przykrytą obrotową wieżą, stanowił przedział bojowy. Znajdowały się tu stanowiska dowódcy czołgu i działonowego (z lewej strony) oraz ładowniczego (z prawej). W wieży zamontowane było uzbrojenie, przyrządy obserwacyjne i celownicze oraz środki łączności zewnętrznej i wewnętrznej.

W przedziale napędowym, zajmującym tylną część czołgu, umieszczono silnik wysokoprężny i układ przeniesienia mocy złożony z: przekładni pośredniej, wielotarczowego sprzęgła głównego, skrzyni biegów o 5 przełożeniach do jazdy w przód i jednym w tył, dwóch mechanizmów skrętu i dwóch przekładni bocznych. Układ bieżny składał się z dziesięciu podwójnych kół nośnych zawieszonych niezależnie na wahaczach i wałkach skrętnych, dwóch kół napinających z przodu i dwóch kół napędzających z tyłu. Gąsienice metalowe złożone z 90 ogniw każda.

Zasadnicze uzbrojenie obejmowało: 100 mm armatę D10-TG sprzężoną z 7,62 mm karabinem maszynowym stabilizowane w płaszczyźnie pionowej, umieszczone w wieży, kursowego karabinu maszynowego w kadłubie i przeciwlotniczego 12,7 mm wielkokalibrowego karabinu maszynowego zamocowanego na stropie wieży (przy włazie ładowniczego). Czołg posiadał celownik przegubowy TSz-2A-22 o powiększeniu 3,5x i 7x. Dowódca czołgu posiadał przyrząd obserwacyjny TPK-1 i cztery peryskopy. Działonowy i ładowniczy mieli do dyspozycji po jednym peryskopie, a mechanik-kierowca dwa peryskopy oraz noktowizor TWN-1 do jazdy w nocy. Środki łączności stanowiła radiostacja typu R-113 o zasięgu do 20 km i czołgowy telefon wewnętrzny typu R-120. Czołg posiadał półautomatyczny system przeciwpożarowy, dwie świece dymne BDSz oraz wyposażenie do pokonywania przeszkód wodnych po dnie.

Plany i modele
Trumpeter 00340 T-54A Skala 1/35
Trumpeter 00338 T-54B Skala 1/35
Skif 232 T-54 Egipt Army Skala 1/35
Trumpeter 07281 T-54B Skala 1/72
Easy Model 35020 T-54A Skala 1/72 gotowy model kolekcjonerski
PST 72045 T-54/T-54A Skala 1/72

Dane techniczne
Państwo: ZSRS
Producent: Charkowska Fabryka Parowozów. Charków, ZSRS
Typ pojazdu: czołg podstawowy
Trakcja: gąsienicowa
Prototypy: 1945
Produkcja: 1946–1958 (ZSRS)
1956–1964 (Polska)
1958–1964 (Czechosłowacja)
Wyprodukowanych: 1946–1958 (ZSRR)
1956–1964 (Polska)
1958–1964 (Czechosłowacja)
Załoga: 4 os.
Silnik: 1 typu W-54, wysokoprężny, widlasty, 12-cylindrowy
Pojemność skokowa : 38 880 ccm
Średnica cylindra: 150 mm
Skok tłoka: 180 mm
Moc maksymalna: 520 KM (382kW) przy 2000 obr./min
Maksymalny moment obrotowy: 2254 Nm przy 1300 obr./min
Stopień sprężania: 14,5
Przeniesienie napędu: przekładnia mechaniczna, 5-biegowa
Pojemność zbiornika paliwa: 530 L (zasadnicze) + 280 L (dodatkowe)
Długość: 9000 mm (całkowita)
6040 mm (kadłuba)
Szerokość: 3270 mm
Wysokość: 2400 mm
2750 mm (z karabinem przeciwlotniczym)
Rozstaw osi wiodących: 3840 mm
Rozstaw środków gąsienic: 2640 mm
Szerokość gąsienicy: 580 mm
Prześwit: 430 mm
Masa bojowa: 36 000 kg
Moc jednostkowa: 14,2–14,5 KM/t
Nacisk jednostkowy: 0,80 kg/cm²
Uzbrojenie: 1 armata wz. 1944 D-10T kal. 100 mm + 2 karabiny maszynowe SGMT kal. 7,62 mm + 1 wielkokalibrowy karabin maszynowy DSzK kal. 12,7 mm
Zapas amunicji: 3500 szt. kal. 7,62 mm + 34 szt. kal. 100 mm + 200 szt. kal. 12,7 mm
Opancerzenie: spawany z płyt walcowanych, wieża spawana z elementów odlewanych, 99 mm z przodu, 203 mm przód wieży, 80 mm z boku, … mm z góry
Prędkość maksymalna: 50 km/h (po drodze)
20-25 km/h (w terenie)
Zasięg: 420–440 km (po drodze)
270–290 km (w terenie)
Brody (głęb.): 140 cm
Rowy (szer.): 270 cm
Ściany (wys.): 80 cm
Kąt podjazdu: 30°

PT-76 (ros. ПТ-76) – lekki czołg pływający, konstrukcji sowieckiej, z okresu po II wojnie światowej. Czołg został przyjęty 6 sierpnia 1951 na uzbrojenie Armii Sowieckiej pod oznaczeniem PT-76, pochodzącym od skrótu: Pławajuszczij Tank (Плавающий Танк) – czołg pływający) i kalibru armaty. Produkowany do 1967 roku.

Historia
Po zakończeniu II wojny światowej powrócono w ZSRR do zagadnienia budowy czołgów lekkich. Miały one być używane w oddziałach rozpoznawczych i z tego powodu musiały być to czołgi pływające, zdolne do pokonywania przeszkód wodnych wprost z marszu. W końcu lat 40. XX wieku powstało wiele prototypów takich wozów. Za najbardziej udany uznano „obiekt 740” opracowany w 1950 roku przez inż. N. Szaszmurina z instytutu WNII-100 w Leningradzie (doświadczalnej filii Zakładów Czelabińskich CzTZ).

Wóz ten odznaczał się prostą konstrukcją, dobrymi własnościami nawigacyjnymi i dużymi możliwościami pokonywania terenu bagnistego. W wodzie napędzany był pędnikami hydrodynamicznymi – zupełną nowością w tym czasie.

W 1957 roku armatę D-56T z hamulcem wylotowym typu reakcyjnego, stosowaną w pierwszych seriach, zastąpiono ulepszonym działem D-56TM z dwukomorowym hamulcem typu aktywnego i przedmuchiwaczem lufy. Wysokość kadłuba zwiększono o 130 mm. Zmodernizowano też przyrządy obserwacyjne i inne wyposażenie (kierowca otrzymał noktowizor).

Od roku 1959 produkowano wersję zmodernizowaną, noszącą oznaczenie PT-76B. Zastosowano w niej armatę D-56TS wyposażoną w układ stabilizacji armaty. Czołg wyposażono w układ ochrony przed bronią masowego rażenia i dodatkowe zbiorniki paliwa (jeden wewnętrzny i dwa płaskie zewnętrzne), co zwiększyło ich pojemność do 580 L. W późniejszym czasie dalszym ulepszeniom podlegało wyposażenie czołgów, a wcześniejsze maszyny modernizowano z nowymi elementami. Od 1967 roku karabin maszynowy SGMT zamieniano na PKT tego samego kalibru.

Warianty
ZSRS
PT-76 (1951) - pierwszy wariant, uzbrojony w armatę D-56T.
PT-76 (1957) - wariant z armatą D-56TM z ulepszonym hamulcem wylotowym.
PT-76B - wariant z armatą D-56TS.
PT-76A - wariant z karabinem DSzK na obrotowej podstawie, nad włazem ładowniczego.
Polska
PT-76 - polski wariant z karabinem DSzK na obrotowej podstawie oraz z oddzielnym włazem dla dowódcy.
Chiny
Typ 60 - chiński wariant czołgu.

Opis konstrukcji
W kadłubie pojazdu można wyróżnić trzy przedziały: kierowania z przodu, za nim bojowy, przykryty wieżą z uzbrojeniem, oraz napędowy. Kadłub wykonano spawając jednorodne płyty pancerne. Wieżę pojazdu wykonano spawając elementy stalowe. Odporność pojazdu na ostrzał nie jest duża.

Załoga PT-76 jest trzyosobowa. Kierowca ma swoje stanowisko w osi wozu w przedziale kierowania. Miejsce zajmuje przez właz, do obserwacji służą mu trzy peryskopy. W nocy środkowy peryskop jest zastępowany urządzeniem noktowizyjnym TWN 2B o zasięgu maksymalnej obserwacji 60 m. W przedziale bojowym swoje stanowiska mają dwaj pozostali członkowie załogi: dowódca-działonowy i ładowniczy. W stropie wieży wykonano duży właz, wykorzystywany przez obu członków załogi, a w tylnej części zamontowano wentylator do usuwania gazów prochowych. Dowódca zajmuje miejsce z lewej strony wieży. Do jego zadań, oprócz obserwacji sytuacji na polu walki i dowodzenia czołgiem, należy też niszczenie celów, a więc pełni dodatkowo rolę działonowego. Do obserwacji wykorzystuje trzy peryskopy, osadzone w małej obrotowej wieży. Do prowadzenia ognia służy celownik-dalmierz TSZ 66. Trzeci członek załogi, ładowniczy, zajmuje miejsce z prawej strony wieży i ma do dyspozycji jeden peryskop.

Uzbrojenie wozu umieszczono w obrotowej wieży. Zastosowano armatę D-56T kalibru 76,2 mm o bruzdowanym przewodzie lufy, z reakcyjnym hamulcem wylotowym, bez stabilizacji (w PT-76 1957 roku montowano D-56TM z dwukomorowym hamulcem wylotowym i przedmuchiwaczem, a w wersji PT-76B – D-56TS ze stabilizacją w dwóch płaszczyznach). Lufa jest pozbawiona przedmuchiwacza. PT-76 przewozi 40 sztuk amunicji (etatowo: 24 naboje odłamkowo-burzące, 4 przeciwpancerne pełnokalibrowe, 4 podkalibrowe, 8 kumulacyjnych). Z armatą jest sprzężony karabin maszynowy SGMT kalibru 7,62 mm, do którego przewozi się 1000 sztuk amunicji (w PT-76B było montowano PKT). W PT-76A montowano DSzK kalibru 12,7 mm.

W tylnej części wozu znajduje się przedział napędowy. Zastosowano sześciocylindrowy, rzędowy, chłodzony cieczą silnik W 6 o zapłonie samoczynnym, który rozwija moc 176 kW (263 KM) przy 1800 obr/min. Jednostka napędowa zapewnia współczynnik mocy jednostkowej na poziomie 12,6 kW/t. W układzie przeniesienia napędu zastosowano suche sprzęgło wielotarczowe, skrzynię biegów (cztery biegi do przodu, jeden wsteczny) oraz sprzęgła boczne, umożliwiające skręt pojazdu. Czołg może skręcać z promieniem równym rozstawowi gąsienic (gąsienica nieruchoma hamowana hamulcem taśmowym) lub z promieniem zależnym od aktualnych warunków (gąsienica nieruchoma jest odłączona od napędu za pomocą sprzęgła bocznego). Czołg PT-76 porusza się na dwunastu pojedynczych, ogumionych, wykonanych z lekkich stopów kołach nośnych. Koła osadzono na wahaczach wleczonych. Jako elementy sprężyste zastosowano wałki skrętne oraz amortyzatory hydrauliczne przy pierwszej i ostatniej parze kół nośnych. Koła napędowe znajdują się z tyłu pojazdu, napinające z przodu. Zmiana napięcia gąsienicy dokonywana jest za pomocą układu korbowo-śrubowego.

Napęd czołgu w wodzie zapewniają pędniki strugowodne. Otwory zasysające wodę znajdują się pod kadłubem, natomiast główne otwory wylotowe z tyłu kadłuba. Dodatkowe otwory pomocnicze wylotowe znajdują się z boku kadłuba, nad ostatnimi kołami nośnymi. Przymknięcie za pomocą specjalnych klap głównego wylotu powoduje wyrzucanie wody przez wylot pomocniczy i skręt czołgu na wodzie. PT 76 może pływać także do tyłu, w tym celu zamyka się oba główne wyloty i woda jest wyrzucana przez boczne pomocnicze otwory. Do pływania podnosi się też falochron na przedzie pojazdu i montuje podwyższony peryskop dla kierowcy. Pojazd wyposażono w dwie wydajne elektryczne pompy oraz awaryjną pompę ręczną służące do usuwania przeciekającej wody.

Użytkownicy czołgu
Czołgi PT-76 znalazły się na uzbrojeniu pododdziałów rozpoznawczych przy dywizjach pancernych i zmechanizowanych Armii Radzieckiej. Znalazły się też w radzieckiej piechocie morskiej.

Czołgi PT-76 były i są używane w wielu krajach (liczba sztuk w 1996 roku):

Afganistan – 60 czołgów
Angola – 12 czołgów
Benin – 20 czołgów
Finlandia – 15 czołgów
Gwinea – 18 czołgów
Indie – 90 czołgów
Indonezja – 60 czołgów
Kongo
Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna – 300 czołgów
Kuba – 50 czołgów
Laos – 30 czołgów
Madagaskar
Mozambik
Rosja – 1100 czołgów
Syria – 100 czołgów
Uganda
Wietnam – 500 czołgów
Zambia
Bułgaria
Chiny
Węgry
Czechy
Egipt
NRD
Irak
Izrael (zdobyczne)
Słowacja
Jugosławia

Polska
Wojsko Polskie używało PT-76 w 7 Łużyckiej Dywizji Desantowej, a wcześniej w pododdziałach rozpoznawczych wojsk zmechanizowanych i pancernych. Dostawy sprzętu rozpoczęto w 1957 roku. Zakupiono łącznie 112 czołgów, z których część używana była do roku 1989.

W wojnach
Czołgi tego typu brały udział w wielu wojnach: w Czeczenii, Wietnamie, Izrael – Syria, Izrael – Egipt oraz Indie – Pakistan.

Pojazdy na podstawie PT-76
ZSRS
BTR-50 – gąsienicowy transporter opancerzony.
ASU-85 – działo samobieżne.
ZSU-23-4 – samobieżne działo przeciwlotnicze
2K12 Kub (KWADRAT) – system kierowanych rakiet ziemia–powietrze
2K1 Mars – taktyczny zestaw rakietowy
2P16 – taktyczny zestaw rakietowy

Czechosłowacja-Polska
TOPAS – gąsienicowy transporter opancerzony

Chiny
Typ 63 – chiński czołg lekki amfibijny

Egzemplarze muzealne
PT-76 dysponują następujące placówki muzealne:
Muzeum Wojsk Lądowych w Bydgoszczy nr taktyczny 8956, barwy 7 Łużyckiej Dywizji Desantowej
Muzeum Regionalne w Dębicy.
Lubuskie Muzeum Wojskowe w Drzonowie
Muzeum Ziemi Grodziskiej w Grodzisku Wielkopolskim
Muzeum Broni Pancernej w Poznaniu
Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie
Park plenerowy przed główną siedzibą MWP
Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej nr taktyczny 8857
Muzeum Miejskie "Sztygarka" w Dąbrowie Górniczej.

Inne zachowane egzemplarze
Czołg-pomnik w miejscowości Lubrza, poświęcony poległym w czasie II wojny światowej. Czołg postawiony w zastępstwie działa samobieżnego SU-76, które trafiło do zbiorów Muzeum Wojska Polskiego.

Dane techniczne
Państwo: ZSRS
Producent: Wołgogradzka Fabryka Traktorów
Typ pojazdu: lekki czołg pływający
Trakcja: gąsienicowa
Załoga: 3 os.
Prototypy: 1950
Produkcja: 1951-1967
Wyprodukowanych: ok. 3039 egz.
Silnik: 1 typu W-6, wysokoprężny, rzędowy, 6-cylindrowy, chłodzony cieczą
Pojemność skokowa: 19 100 ccm
Średnica cylindra: 150 mm
Skok tłoka: 180 mm
Moc maksymalna: 240 KM (176,5 kW) przy 1800 obr./min
Maksymalny moment obrotowy: 1128 Nm przy 1200 obr./min
Stopień sprężania: 14-15
Przeniesienie napędu: sprzęgło główne suche, dwutarczowe, przekładnia mechaniczna, pięć biegów do przodu i jeden do jazdy w tył, skrzynia rozdzielcza napędu pędników wodnych, mechanizmy skrętu – wielotarczowe sprzęgła boczne z hamulcami taśmowymi, mechaniczne przekładnie boczne, dwa hydrodynamiczne pędniki wodne z zasłonkami, służące do napędu i manewrowania czołgiem podczas pływania
Pojemność zbiornika paliwa: 450 L
Opancerzenie: spawane z płyt walcowanych, 10 mm z przodu, 6-10 mm z boku, 6 mm z góry
Długość: 7630 mm (całkowita)
6910 mm (kadłuba)
Szerokość: 3140 mm
Wysokość: 2200 mm
Rozstaw osi: 4080 mm
Rozstaw gąsienic: 2740 mm
Prześwit: 370 mm
Szerokość gąsienic: 380 mm
Podziałka gąsienicy: 128 mm
Masa bojowa: 14 000 kg
Moc jednostkowa: 17,1 KM/t
Nacisk jednostkowy: 0,5 kg/cm²
Prędkość maksymalna: 44 km/h (po drodze)
20-25 km/h (w terenie)
10,2 km/h (na wodzie)
Zasięg: 240-260 km (po drodze)
180-210 km (w terenie)
60-70 km (na wodzie)
Zużycie paliwa: 110-130 L/100 km (cykl mieszany)
90-100 L/100 km (w trasie)
Brody (głęb.): pływa
Rowy (szer.): 280 cm
Ściany (wys.): 110 cm
Kąt podjazdu: 38°
Uzbrojenie: 1 armata D-56T (1951), D-56TM (1957) lub D-56TS (PT-76B) kal. 76,2 mm + 1 km SGMT(PT-76) lub PKT(PT-76B) kal. 7,62 mm, DSzK(PT-76A) 12,7 mm, napęd wieży ręczny oraz elektryczno-hydrauliczny
Zapas amunicji: 40 szt. kal. 76,2 mm + 1000 szt. kal. 7,62 mm + 15 ręcznych granatów obronnych F-1
Pole ostrzału w pionie: −4…+30°
Pole ostrzału w poziomie: 360°
Zasięg ostrzału: 12 km
Instalacja elektryczna: jednoobwodowa 24 V
Podwozie: sześć par kół nośnych z bandażami gumowymi, zawieszone niezależnie na wałkach skrętnych, skrajne koła z hydraulicznymi tłumikami drgań, koła napędowe z tyłu kadłuba, napinające z przodu, gąsienica metalowa, jednosworzniowa, dwugrzebieniowa
Wyposażenie:
Przyrządy celownicze i obserwacyjne – jeden teleskopowy celownik przegubowy, poziomica podniesień, kątomierz wieżowy, siedem peryskopów obserwacyjnych Mk-4 (możliwość wymiany dla mechanika-kierowcy na urządzenie noktowizyjne);
Łączność – zewnętrzna; radiostacja R-113/20, wewnętrzna; czołgowy telefon wewnętrzny R-114;
Urządzenia specjalne – falochron, automatyczne urządzenie przeciwpożarowe, urządzenie służące do stawiania zasłony dymnej TAD (w pierwszych wersjach czołgu były stosowane świece dymne typu BDSz), pompy wodne do usuwania wody w czołgu.
Użytkownicy: Afganistan, Algieria, Angola, Benin, Kambodża, Chiny, Kongo, Kuba, Egipt, Finlandia, Gwinea, Gwinea Bissau, Indie, Indonezja, Irak, Izrael, Korea Północna, Laos, Madagaskar, Nikaragua, Pakistan, Polska, Uganda, ZSRR, Wietnam, Jugosławia, Zambia

T-55AM Merida to polska zmodernizowana wersja czołgu T-55A. Powszechnie stosowana nieoficjalna nazwa „Merida” pochodziła od nazwy zastosowanego opracowanego w Polsce systemu kierowania ogniem.

Historia konstrukcji
Konieczność modernizacji czołgów T-55 do wersji AM wynikała z decyzji Komitetu Technicznego Układu Warszawskiego podjętej w 1980 r. Prace koncepcyjne nad modernizacją czołgu podjął Wojskowy Instytut Techniki Pancernej i Samochodowej w Sulejówku pod Warszawą. W skład urządzeń modernizacyjnych, oprócz rozwiązań licencyjnych weszły opracowania krajowe. Zastosowano w nim system kierowania ogniem – SKO „Merida” opracowany w Wojskowej Akademii Technicznej w Warszawie. Ponadto zastosowano szereg innych modyfikacji, w tym: wykrywacz promieniowania laserowego (również opracowany w WAT), wyrzutnie pocisków dymnych oraz mniejsze modyfikacje. Pojazd prototypowy oraz partię próbną zbudowano w 1985 r. Po przejściu badań technicznych rozpoczęto seryjną modernizację czołgów wykorzystując najmniej wyeksploatowane czołgi T-55A.

Modernizacji czołgów dokonywano w latach 1986–1989 w Wojskowych Zakładach Mechanicznych w Siemianowicach Śl. i Wojskowych Zakładach Motoryzacyjnych nr 5 w Poznaniu. Do standardu T-55AM „Merida” zmodernizowano ok. 630 sztuk T-55A. Od połowy lat 80. XX w. czołgi te były na wyposażeniu Wojska Polskiego. W 1999 roku znajdowało się ich w armii 560 sztuk.

Czołgi T-55AM zostały wycofane z uzbrojenia na przełomie XX i XXI wieku, do 2002 roku.

W 1999 roku pięć czołgów sprzedano na Łotwę. Spośród wycofanych ze służby czołgów T-55AM „Merida” niewiele zachowało swoją sprawność bojową. Jeden z tej niewielkiej liczby zachowanych i w 90% sprawny czołg można podziwiać w oddziale Muzeum Wojska Polskiego – Fort IX Oddział Muzeum Wojska Polskiego – Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej przy ul. Powsińskiej 13 w Warszawie, gdzie dzięki zaangażowaniu i pasji rekonstruktorów historycznych z I. GRH SMOK, czołg ten nadal utrzymuje swoją sprawność techniczną. Prace konserwatorskie SMOK-ów przy czołgu oraz jego możliwości można podziwiać podczas organizowanych w oddziale uroczystości militarnych.

Służba w WP
Czołgi T-55AM wprowadzono na wyposażenie takich jednostek jak:
16 Kaszubska Dywizja Pancerna – 1 (przemianowany następnie na 100 pz), 51 i 60 pułk czołgów, 55 pułk zmechanizowany,
4 Lubuska Dywizja Zmechanizowana – 18 pułk czołgów, 12 i 17 pułk zmechanizowany,
8 Drezdeńska Dywizja Zmechanizowana – 28, 32 i 36 pułk zmechanizowany i 16 pułk czołgów,
w późniejszym okresie:
4 Suwalska Brygada Kawalerii Pancernej.
Pododdziały liniowe były wyposażone następująco: kompania – 1 T-55AD-2M (dowódcy kompanii), 6 T-55AM (po 2 na pluton) oraz 3 T-55AMS (po 1 na pluton). Dodatkowo na szczeblu batalionu 1 T-55AD-1M.

Wersje czołgu
Wozy dowódcze T-55AD-1M i T-55AD-2M – wyposażone były w dodatkowe radiostacje. W czołgu AD-1M była to radiostacja R-130, a w czołgu AD-2M druga radiostacja R-123. Zewnętrznie czołgi te różniły się od wozów liniowych następującymi szczegółami: posiadały uchwyt masztu teleskopowego anteny (z tyłu wieży, przy włazie dowódcy, inny typ w wersji AD-2M a inny w AD-1M), futerał masztu anteny teleskopowej (z tyłu kadłuba, przy rurze WJPW, inny typ w wersji AD-2M a inny w AD-1M) i uchwyt do mocowania pompki (tylko AD-2M). T-55AD-1M nie spełniały swojej roli, gdyż radiostacja R-130 jest radiostacją KF, podczas gdy łączność dowodzenia na szczeblu pułku (potem brygady) była organizowana w paśmie UKF. Dlatego w niektórych jednostkach wojskowych przerabiano te czołgi instalując drugą R-123 w miejsce R-130.
Wóz saperski T-55AMS – wyposażony był w wykopowy trał przeciwminowy oraz zestawy ŁWD do wykonywania przejść w polu minowym metodą wybuchową. Od wersji liniowej czołg ten różnił się zewnętrznie: brakiem wzmocnienia opancerzenia przodu kadłuba, brakiem opancerzenia dodatkowego dna kadłuba, innym typem skrzynki na noktowizję (mniejsza, z całkowicie zdejmowaną pokrywą), brakiem trzeciego zbiornika zewnętrznego (w tym miejscu miał zamontowaną skrzynkę na osprzęt), wsporniki do montażu pojemników startowych WŁWD, instalacja elektryczna do kasety PSK, osłony blaszane instalacji elektrycznej trału lub lemiesza (górna płyta kadłuba przed wieżą i na daszkach peryskopów kierowcy), ścięte na skos przednie błotniki uchylne, brak skrzynki na oporządzenie załogi na lewym błotniku (funkcję tę pełniła skrzynka w miejscu 3 zbiornika zewnętrznego), inny sposób mocowania ZOd-2 (umożliwiający wysunięcie w bok w celu użycia, inne mocowanie skrzynki na zawór wydechowy (w miejscu skrzynki na oporządzenie załogi, na lewym błotniku z tyłu).

Opis konstrukcji
Czołg posiadał system kierowania ogniem „Merida”, w skład którego wchodził: przelicznik balistyczny, celownik-dalmierz dzienno-nocny (CDDN-1), zintegrowany czujnik meteo (temperatura powietrza i poprzeczna składowa prędkości wiatru), czujniki: prędkości własnej, kąta burtowego i przyrostu kąta burtowego, kąta podniesienia armaty, pochylenia podłużnego, pochylenia poprzecznego czopów armaty, temperatury ładunku prochowego. System liczy dane ogniowe do celów w odległości 300–7000 m. Pozwala na pomiar odległości w przedziale 300–9990 m. Po obliczeniu danych i wprowadzeniu ich na celownik są one uaktualniane co 0,5 sekundy przez 2 minuty.

Opancerzenie – po bokach wieży i na kadłubie z przodu zamontowano dodatkowe nakładki ochronne wzmacniające pancerz. Wzmocniono też dno kadłuba w przedniej części – do wałka skrętnego drugiej pary kół nośnych. Ulepszono zabezpieczenie włazu zapasowego oraz dodano lepszą ochronę przed napalmem.

Sprzęt dodatkowy – w ramach modernizacji czołg wyposażono w: wykrywacz promieniowania laserowego WPL-1 „Bobrawa” (4 głowice fotodetekcyjne na wieży) – urządzenie to sygnalizowało dowódcy czołgu fakt opromieniowania czołgu promieniowaniem laserowym pokazując: kierunek, z którego czołg jest opromieniowany, czas od odebrania pierwszego sygnału oraz rodzaj opromieniowania (dalmierz laserowy czy oświetlacz); wyrzutnię pocisków dymnych WPD-1 „Tellur” (8 luf, po 4 po obu stronach wieży – wewnętrzny rząd) – obsługiwał go ładowniczy, służył do postawienia zasłony dymnej w odległości ok. 300–350 m przed czołgiem w czasie ok. 15–20 sekund na czas ok. 2 minut; wyrzutnię wybuchowych granatów dymnych WWGD-1 „Erb” (8 luf, po 4 po obu stronach wieży – zewnętrzny rząd) – obsługiwał go dowódca, służył do postawienia zasłony dymnej w odległości ok. 25–30 m przed czołgiem w czasie ok. 2–3 sekund na czas ok. 2 minut. W każdym czołgu zamontowano urządzenie filtracyjno-wentylacyjne UFWCz-200 i rentgenometr sygnalizacyjny DPS-68M-1. Do lufy dodano osłonę termoizolacyjną.

Dane techniczne
Państwo: Polska
Producent: Bumar-Łabędy
Typ pojazdu: czołg podstawowy II generacji
Trakcja: gąsienicowa
Załoga: 4 os.
Prototypy: 1985
Produkcja: 1986–1989
Wyprodukowanych: ok. 630 egz.
Wycofanie: 2002 (Polska)
Silnik: 1 silnik typu W-55UWAx, wysokoprężny, widlasty, 12-cylindrowy
Moc maksymalna: 640 KM (471 kW) przy 2000 obr./min
Przeniesienie napędu: przekładnia mechaniczna
Pojemność zbiornika paliwa: 680 L (zasadnicze)
280 L (dodatkowe)
Opancerzenie: spawany z płyt walcowanych, wieża odlewana
do 290 mm, … mm z przodu, … mm z boku, … mm z góry
Długość: 9000 mm (całkowita)
6200 mm (kadłuba)
Szerokość: 3270 mm
Wysokość: 2400 mm
Prześwit: 350 mm
Masa bojowa: 42 000 kg
Moc jednostkowa: 16,1 KM/t
Nacisk jednostkowy: 0,81 kg/cm²
Prędkość maksymalna: 49 km/h (po drodze)
Zasięg: 647 km (po drodze)
267 km (w terenie)
Brody (głęb.): 140 cm
Rowy (szer.): 270 cm
Ściany (wys.): 80 cm
Kąt podjazdu: 32°
Przechył boczny: 30°
Uzbrojenie: 1 armata D-10T2S kal. 100 mm (zapas amunicji – 41 szt.)
1 Karabin maszynowy PKT kal. 7,62 mm
1 wielkokalibrowy karabin maszynowy DSzK-M kal. 12,7 mm
Zapas amunicji: 41 szt. kal. 100 mm
Pole ostrzału w pionie: …°
Pole ostrzału w poziomie: …°
Użytkownicy: Łotwa, Polska

T-60 to sowiecki lekki czołg rozpoznawczy z okresu II wojny światowej.

Historia
Na początku 1941 zespół konstruktorów radzieckich pod kierownictwem inż. N. Astrowa opracował nowy lekki czołg rozpoznawczy dla Armii Czerwonej. W połowie 1941 roku rozpoczęto jego seryjną produkcję w zakładach w Moskwie. Pierwszy seryjny egzemplarz wyjechał z hal produkcyjnych w dniu 15 września 1941 roku.

Czołg T-60 był produkowany w latach 1941–1943 w kilku zakładach na terenie ZSRS, ogółem wyprodukowano ok. 6300 czołgów wszystkich wersji. Na bazie tego czołgu budowano również inne pojazdy pancerne.

Produkowane wersje i inne pojazdy budowane na bazie tego czołgu
T-60 – czołg wyposażony w silnik GAZ 202 o mocy 70 KM
T-60A – czołg wyposażony w silnik GAZ 203 o mocy 85 KM (produkowany od 1942 roku)
T-60-2 – czołg wyposażony w działko przeciwpancerne ZIS 193M kal. 45 mm
OSA-76 – prototyp czołgu wyposażony w armatę kal. 76,2 mm
OSA-57 – prototyp czołgu wyposażony w armatę przeciwpancerną ZIS-2 kal. 57 mm
OSA-23 – prototyp czołgu wyposażony w działko przeciwpancerne kal. 23 mm
OSA-12 – prototyp czołgu wyposażony w przeciwpancerny karabin maszynowy kal. 12,7 mm
BM-8-24 – wyrzutnia niekierowanych pocisków rakietowych RS-82 kal. 82 mm o 24 prowadnicach zamontowana na podwoziu czołgu T-60 (produkowana od września 1942 roku)
TACAM – rumuńskie działo samobieżne z armatą F-22 kal.76,2 mm, wyprodukowane na podwoziach odkupionych od Niemców.
A-40 KT – lekki czołg przystosowany do lotów jako szybowiec (z doczepionymi skrzydłami i sterami).

Użycie bojowe
Czołgi T-60, po uruchomieniu produkcji seryjnej, zostały wprowadzone do jednostek pancernych Armii Czerwonej. Początkowo tworzono z nich samodzielne bataliony czołgów oraz bataliony niektórych brygad pancernych. Ich głównym zadaniem było prowadzenie działań rozpoznawczych. Z czasem zaczęto z nich tworzyć nawet tzw. lekkie brygady pancerne. Z uwagi na braki w uzbrojeniu pancernym, szczególnie w pierwszym okresie walk, używano ich również do wsparcia piechoty. Ponosiły przy tym ogromne straty z uwagi na słabe opancerzenie i uzbrojenie. Po wprowadzeniu do wyposażenia nowszych czołgów zostały one wycofane z użycia w jednostkach bojowych i przekazane do jednostek szkolnych.

Służba w Wojsku Polskim
Na tego typu czołgach szkolili się polscy czołgiści w radzieckich szkołach wojskowych. Czołgi T-60 były również na wyposażeniu Centrum Wyszkolenia Armii w Riazaniu. Po przeniesieniu centrum do Polski, do Rembertowa, przybyły tam również 13 stycznia 1945 3 czołgi T-60 noszące numery fabryczne 4671, 4935 oraz 4964. Zostały one przekazane Oficerskiej Szkole Czołgów funkcjonującej do kwietnia 1945 w Chełmie, przeniesionej do Modlina i przemianowanej na Oficerską Szkołę Broni Pancernej, gdzie były używane do końca 1945. Dalszy ich los w późniejszych latach nie jest znany.

Dane techniczne
Państwo: ZSRS
Producent: Zawod 37, Moskwa
Zawod 38, Kirow
Zawod 264, Stalingrad
Gorkowskij Awtomobilnyj Zawod, Niżny Nowogród (Gorki)
Typ pojazdu: czołg lekki
Trakcja: gąsienicowa
Załoga: 2 os.
Prototypy: 1941
Produkcja: 1941–1943
Wyprodukowanych: 6292 egz.
Wycofanie: 1946
Silnik: 1 typu GAZ 202, benzynowy, gaźnikowy, rzędowy, 6-cylindrowy, chłodzony cieczą [, lub]
1 typu GAZ 203, benzynowy, gaźnikowy, rzędowy, 6-cylindrowy, chłodzony cieczą
Pojemność skokowa: 3480 ccm
Średnica cylindra: 82 mm
Skok tłoka: 110 mm
Moc maksymalna: 70 KM (51 kW) przy 3400 obr./min (silnik GAZ-202)
85 KM (63 kW) (ostatnia wersja)
Maksymalny moment obrotowy: 172 Nm przy 1800 obr./min (silnik GAZ-202)
Stopień sprężania: 5,6
Przeniesienie napędu: przekładnia mechaniczna, koła napędowe z tyłu, koła napinające z przodu
Opancerzenie: 7–20 mm
7–35 mm (15-35 mm z przodu, 15 mm z boku, 13 mm z góry, 10-25 mm na dnie - ostatnia seria)
Długość: 4100 mm
Szerokość: 2300 mm
Wysokość: 1740 mm
Szerokość gąsienic: 260 mm
Prześwit: 300 mm
Masa bojowa: 5 800 kg
6 400 kg (ostatnia seria)
Moc jednostkowa: 12 KM/t
13,3 KM/t (ostatnia seria)
Nacisk jednostkowy: 0,53-0,63 kg/cm²
Prędkość maksymalna: 42-44 km/h (po drodze)
20-25 km/h (w terenie)
Pojemność zbiornika paliwa: 320 L
Zasięg: 450 km (po drodze)
250-300 km (w terenie)
Brody (głęb.): 90 cm
Rowy (szer.): 160-170 cm
Ściany (wys.): 60-65 cm
Kąt podjazdu: 26°-35°
Uzbrojenie: 1 działko automatyczne TNSZ (SzWAK) kal. 20 mm + 1 karabin maszynowy DT kal. 7,62 mm (sprzężony z działkiem)
Zapas amunicji: 750 szt. kal. 20 mm + 780, 945 lub 1000 szt. kal. 7,62 mm (w zależności od wyposażenia)
Pole ostrzału w pionie: −7°…+25°
Pole ostrzału w poziomie: 360°
Instalacja elektryczna: jednoobwodowa 6 V
Akumulator: 112 Ah
Użytkownicy: ZSRS, Finlandia, Polska

T-70 to czołg lekki produkcji radzieckiej z okresu II wojny światowej produkowany w latach 1942–1943, trzeci wśród czołgów radzieckich biorących udział w wojnie pod względem liczby wyprodukowanych egzemplarzy po T-34 i T-26. Na jego zmodyfikowanym podwoziu skonstruowano działo samobieżne SU-76 i najliczniej produkowaną jego wersję rozwojową SU-76M.

Historia
Główny konstruktor Nikołaj Astrow w momencie wdrażania produkcji seryjnej T-60 rozpoczął prace nad jego modernizacją. Astrow postanowił przede wszystkim zmienić zespół napędowy, aby możliwe było wzmocnienie opancerzenia i uzbrojenia nowego czołgu. Pod koniec listopada 1941 powstał prototyp zespołu silnikowego GAZ-203, który tworzyły dwa połączone rzędowo silniki (jeden za drugim). Takie ułożenie silników wymusiło wydłużenie kadłuba i wzrost masy oraz spowodowało przeciążenie silnika. Dlatego też dodano po jednym kole jezdnym z każdej strony oraz pogrubiono drążki skrętne. Montaż prototypu czołgu oznaczonego fabrycznie GAZ-70 rozpoczęto w grudniu 1941 przebiegał bardzo wolno. Pierwszy prototyp ukończono 14 lutego 1942, a 6 dni później czołg przeszedł pierwsze próby Pojazd wykazywał wiele problemów: niewygodną obsługę uzbrojenia, niedostateczną zdolność pokonywania śniegu oraz nieznaczne tylko wzmocnienie pancerza w stosunku do T-60. Dodatkowo nowy czołg miał być znacznie droższy od poprzednika. Astrow zobowiązał się do wprowadzenia zmian i usunięcia zgłaszanych problemów. 6 marca 1942 Stalin podpisał dekret, na mocy którego czołg pod oznaczeniem T-70 został przyjęty do uzbrojenia RKKA – Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej (Рабоче-Крестьянская Красная Армия).

Przed rozpoczęciem produkcji seryjnej wprowadzono zmiany w konstrukcji czołgu. Zastąpiono odlewaną wieżę konstrukcji Diedkowa wieżą wielokątną, spawaną z płyt walcowanych, a krawędzie spawów wzmocniono stalowymi kątownikami.

Produkcja
Seryjną produkcję czołgu rozpoczęto w marcu 1942 w Zakładach GAZ w Gorkim, a następnie planowano rozpoczęcie produkcji w Fabryce Nr 37 w Swierdłowsku i Fabryce Nr 38 w Kirowie. Pierwsze wozy opuściły fabrykę GAZ i Nr 38 w kwietniu 1942. W Fabryce Nr 37 zmontowano ogółem jedynie 10 czołgów. W momencie wdrażania produkcji T-70 zakłady zostały przeniesione z Moskwy do Swierdłowska, gdzie kontynuowały produkcję T-60, a następnie zostały przekształcone w Zakłady Nr 50 i nie zajmowały się produkcją czołgów. Zakłady Nr 38 prowadziły produkcję do grudnia 1942, kiedy zostały przestawione na produkcję działa samobieżnego SU-76. W zakładach tych wyprodukowano 1378 czołgów. Produkcję czołgu zakończono w Zakładach GAZ w październiku 1943. Ostatnie pojazdy przekazano do odbioru na początku grudnia 1943. Łącznie wyprodukowano około 8200 czołgów T-70 i T-70M (8226, 8231. Z ogólnej liczby wyprodukowanych czołgów około 5000 (60%) stanowiły pojazdy wersji T-70M, a 6843 czołgi wyprodukowały zakłady GAZ, co stanowiło prawie 85% produkcji.

Wersje
Od początku prowadzono produkcję czołgu w dwóch wariantach – czołg dowódczy wyposażony w radiostację ze zmniejszonym zapasem amunicji do armaty – 70 szt. oraz czołg liniowy pozbawiony radiostacji.

Wersje seryjne
T-70 – pierwszy model produkcyjny o masie 9,2 t.
T-70M – W październiku 1942 rozpoczęto produkcję zmodyfikowanej wersji czołgu T-70. Przede wszystkim wzmocniono układ jezdny pojazdu. Wprowadzono szersze gąsienice i koła jezdne, zwiększono średnicę kół napinających, wzmocniono koła podtrzymujące, wałki skrętne i przekładnie boczne. Poprawiono przyrządy obserwacyjne montując zamiast szczeliny obserwacyjnej mechanika-kierowcy obrotowy peryskop obserwacyjny. Podobny przyrząd zamontowano we włazie wieży dla dowódcy czołgu.

Pojazdy doświadczalne
T-70 z wieżą dwuosobową – prototyp ulepszonej wersji T-70, powstał w kwietniu-maju 1942. Masa czołgu wynosiła 11 500 kg, zamontowano nowy zespół napędowy GAZ 203F o mocy 170 KM oraz wieżę dwuosobową mieszczącą dowódcę i ładowniczego obsługującego również radiostację, wzmocniono też opancerzenie. Czołg przechodził próby od 28 września do 2 października 1942. Po przeprowadzonych testach planowano wprowadzić go do produkcji. Jednak zdecydowano się na produkcję modelu pośredniego oznaczonego T-70M z wieżą jednoosobową. Dalsze prace nad pojazdem z wieżą dwuosobową doprowadziły do powstania czołgu T-80 bazującego na konstrukcji T-70[19].
T-70 z armatą WT-42 – czołg uzbrojony w armatę WT-42 będącą czołgową odmianą 45 mm armaty przeciwpancernej wz. 1942 (M-42). Długość lufy wynosiła 68,6 kalibrów, pocisk przeciwpancerny osiągał prędkość 870 m/s, a podkalibrowy 1070 m/s. Tak uzbrojony czołg od 19 maja do 1 czerwca 1943 został poddany testom na Grochowieckim Poligonie Artyleryjskim. Wyprodukowano jedynie od 2 do 7 armat. Produkcji seryjnej tak uzbrojonych czołgów nie rozpoczęto.
T-70(Z) – prototyp czołgu przeciwlotniczego (zenitnyj – przeciwlotniczy) opracowanego w grudniu 1942 przez Zakłady Nr 37. Pojazd nosił też oznaczenie T-70-3. Wykorzystano seryjny czołg T-70 ze standardową wieżą, w której jarzmie zostały zamontowane sprzężone 12,7 mm karabiny maszynowe DSzK. Karabiny były zasilane z magazynków pudełkowych (zapas amunicji – 360 nabojów, 12 magazynków). Po przeprowadzonych próbach nie podjęto produkcji seryjnej.
T-90 – prototyp czołgu przeciwlotniczego opracowanego w grudniu 1942 w Zakładach GAZ wykorzystujący standardowe podwozie czołgu T-70 z nową ośmioboczną, spawaną wieżą o powiększonej średnicy. Czołg był uzbrojony w sprzężone 12,7 mm karabiny maszynowe DSzK. Karabiny były zasilane z magazynków pudełkowych (zapas amunicji – 480 nabojów, 16 magazynków). Planowano budowę serii 20 pojazdów, które miały być poddane dalszym próbom. Prace jednak przerwano koncentrując się na rozwoju przeciwlotniczego działa samobieżnego uzbrojonego w armatę 37 mm oraz z powodu dostaw amerykańskich M17 MGMC na podwoziu półgąsienicowym.

Pojazdy na podwoziu czołgu T-70
Podwozie czołgu oraz zespół napędowy T-70 po różnych modyfikacjach wykorzystano do budowy prototypowych i seryjnych dział samobieżnych:
SU-71 – prototyp działa samobieżnego uzbrojonego w armatę ZiS-3 kalibru 76 mm opracowanego w listopadzie 1942 roku przez Zakłady GAZ.
SU-72 – prototyp samobieżnego działa przeciwlotniczego uzbrojonego w armatę kalibru 37 mm. Był to pojazd identyczny z SU-71, a różnił się tylko uzbrojeniem.
SU-12 (SU-76) – seryjnie produkowane działo samobieżne opracowane w listopadzie 1942 roku w Zakładach Nr 38 uzbrojone w armatę ZiS-3.
SU-15 (SU-76M) – seryjnie produkowane działo samobieżne będące modyfikacją działa SU-76[28] opracowaną w kwietniu 1943 roku. Wersja ta była produkowana najliczniej[29].
SU-16 (SU-38) – prototyp działa samobieżnego mającego zastąpić SU-76 opracowany przez Zakłady Nr 38, konkurent SU-15.
SU-15A (SU-85A) – prototyp działa samobieżnego uzbrojonego w armatę D-5S-85A kalibru 85 mm opracowany we wrześniu 1943 roku w Zakładach GAZ.
SU-15B (SU-85B) – prototyp działa samobieżnego uzbrojonego w armatę ŁB-2 kalibru 85 mm opracowany na początku 1945 roku w Zakładach GAZ.
SU-11 – prototyp samobieżnego działa przeciwlotniczego uzbrojonego w armatę 61-K kalibru 37 mm opracowanego w listopadzie 1942 roku w Zakładach Nr 38.
ZSU-37 – seryjnie produkowane samobieżne działo przeciwlotnicze uzbrojone w armatę 61-K kalibru 37 mm opracowane w Zakładach Nr 38 i Nr 40, przyjęte do uzbrojenia w grudniu 1944 roku.

Inne pojazdy na podwoziu T-70:
wyrzutnia pocisków rakietowych – projekt 12-prowadnicowej wyrzutni rakietowej dla pocisków M-13 kalibru 132 mm wykorzystujący podwozie czołgu T-70. W październiku 1943 roku przerwano prace nad wyrzutnią.
T-70 dowódczo–obserwacyjny – czołg przeznaczony dla pułków artylerii uzbrojonych w pojazdy SU-76. Załoga czołgu składała się z dwóch osób: mechanika-kierowcy obsługującego dodatkowo radiostację oraz dowódcy-obserwatora korygującego ogień artylerii prowadzony z osłoniętych pozycji. Pojazd wyposażono w dodatkowe akumulatory i radiostację ROKUS.B. W pokrywie włazu umieszczono dodatkowy peryskop panoramiczny obserwacji pola walki. Powstało 5 czołgów.
T-70 ciągnik artyleryjski – projekt przebudowy poddawanych naprawom czołgów T-70 oraz niewykorzystanych podwozi po zakończonej produkcji T-70 na ciągnik artyleryjski. Pojazd planowano wyposażyć w siedzenia takiego samego typu, jakie zastosowano w ciągniku T-20 Komsomolec oraz w zaczep umożliwiający holowanie dział do 2500 kg. Brak informacji na temat realizacji projektu.

Opis konstrukcji

Kadłub i wieża
Przedział kierowania znajdował się z lewej strony do kierunku jazdy, za nim przedział bojowy. Po prawej stronie z przodu znajdował się przedział transmisyjny, a za nim wzdłuż prawej ściany przedział silnikowy. Z tyłu pojazdu po lewej stronie umieszczono dwa zbiorniki paliwa o pojemności 440 dm³, a z prawej strony wentylator i chłodnicę cieczy.

Opancerzenie tworzyły walcowane płyty pancerne łączone za pomocą spawania i montowane na szkielecie z kątowników stalowych. Od listopada 1942 płyty były hartowane i powierzchniowo utwardzane, co zwiększyło odporność kadłuba. Grubość górnego pancerza czołowego wynosiła 35 mm, a dolnego 45 mm. Boczny i tylny pancerz miał grubość 15-25 mm, a górny pancerz i dno – 10 mm. Wieżę wykonano ze spawanych płyt pancernych o grubości 35 mm wzmocnionych stalowymi kątownikami na krawędziach. Jarzmo armaty było spawane lub odlewane. Na górze wieży umieszczono pojedynczy właz dowódcy z peryskopem obrotowym.

Zawieszenie
W podwoziu zastosowano zawieszenie na wałkach skrętnych, które tworzyło 5 par kół nośnych i 3 pary kół podtrzymujące gąsienice. Koła napędowe z przodu, a napinające z tyłu. Część pierwszych pojazdów z Fabryki Nr 38 miała koła odlewane, późniejsze koła tłoczone podobnie, jak w zakładach GAZ.

Napęd
Czołg był napędzany zespołem silnikowym GAZ-203, który składał się z dwóch sprzężonych 4-suwowych, 6-cylindrowych o pojemności 3480 cm³, gaźnikowych silników typu GAZ-202 chłodzonych cieczą. Przedni silnik nosił oznaczenie GAZ-70-6004, a tylny GAZ-70-6005 o łącznej mocy 140 KM przy 3400 obr./min. Główne sprzęgło i skrzynia przekładniowa pochodziły z samochodu ZiS-5 posiadającej 4 przełożenia do przodu i jedno do tyłu.

Załoga
Załoga czołgu składała się z 2 osób. Z przodu, po lewej stronie miejsce zajmował mechanik-kierowca, który dysponował włazem umieszczonym w czołowej płycie kadłuba. Początkowo właz był wyposażony jedynie w szczelinę obserwacyjną zabezpieczoną wkładką ze szkła pancernego. Później na górze włazu montowano peryskop obrotowy. Pod siedzeniem kierowcy umieszczono w dnie kadłuba właz awaryjny. Drugim członkiem załogi był dowódca, który zajmował miejsce w wieży i zajmował się obsługą uzbrojenia oraz radiostacji. Dowódca dysponował teleskopowym celownikiem TOP lub TMFP oraz rezerwowym celownikiem mechanicznym.

Uzbrojenie i wyposażenie
Całe uzbrojenie było umieszczone w wieży czołgu. Składało się z armaty czołgowej wzór 1932/1938 20K[38][d] kalibru 45 mm o długości lufy 46 kalibrów. Działo było lekko przesunięte w prawo względem osi wzdłużnej pojazdu. Armata przemieszczała się w pionie -6° +20°. Zapas amunicji – 70 szt. dla czołgów z radiostacją i 90 szt. dla czołgów bez radiostacji, z czego 20 szt. znajdowało się w magazynkach. Szybkostrzelność wynosiła 7-12 strzałów na minutę. Do armaty stosowano pociski przeciwpancerne o masie 1,42 kg i prędkości początkowej pocisku 760 m/s oraz odłamkowe o masie 2,13 kg i prędkości 355 m/s. Z armatą sprzężony był karabin maszynowy DT kalibru 7,62 mm zamontowany w jarzmie kulistym, który mógł się przemieszczać w pionie -6° +20°. Zapas amunicji wynosił 945 (15 magazynków) lub 1000 nabojów. We wnętrzu czołgu był przewożony jeden pistolet maszynowy PPSz z zapasem amunicji 213 nabojów oraz 10 granatów obronnych F-1.

Czołgi dowódcze wyposażono w radiostację krótkofalową 9-R lub 12RT umieszczoną w wieży. Do komunikacji wewnętrznej służyło urządzenie TPU-2.

Służba

ZSRS
Organizacja
Czołgi T-70 znalazły się na uzbrojeniu samodzielnych brygad pancernych liczących 32 czołgi T-34 i 21 T-70 oraz samodzielnych pułków czołgów liczących 39 pojazdów. W pułku była jedna kompania licząca początkowo 16, a następnie 7-10 czołgów T-70. W batalionach rozpoznawczych 10 czołgów T-70 było etatowym wyposażeniem kompanii czołgów lekkich. Pojazdy były również na uzbrojeniu brygad lekkiej artylerii samobieżnej liczących 60 dział SU-76 i 5 czołgów T-70.

Zastosowanie bojowe
W pierwszym półroczu 1942 sformowano 157 i 162 Brygadę Pancerną. Były to pierwsze jednostki na uzbrojeniu, których znalazły się czołgi T-70[40]. Chrzest bojowy czołgów nastąpił latem 1942 w czasie walk obronnych Frontu Południowo-Zachodniego. Pierwsze doświadczenia bojowe wykazały nieprzydatność czołgów lekkich w roli czołgów wspierających piechotę. T-70 miał też problemy w związku ze słabym uzbrojeniem w walce z niemieckimi czołgami. Podobnie jak T-60, okazały się niezbyt odpowiednie do wykonywania stawianych im zadań bojowych. Pancerz i uzbrojenie, mimo iż silniejsze były niewystarczające. Dowódca nie był w stanie w pełni wywiązywać się ze swoich obowiązków. Trudno mu było jednocześnie dowodzić czołgiem, utrzymywać łączność i strzelać z działa, a niejednokrotnie również dowodzić pododdziałem czołgów. Generał Michaił Katukow na prośbę Stalina o ocenę czołgów T-70 odpowiedział:
Szczytem bojowej kariery T-70 była bitwa na łuku kurskim. Wieczorem 4 lipca 1943 jednostki pancerne Frontu Centralnego liczyły 1487 czołgów, z czego 314 to T-70. Dodatkowo w odwodach frontu było 166 czołgów, z czego 55 T-70. Razem 369 czołgów, które stanowiły około 22% całego sprzętu pancernego frontu. W czasie bitwy pod Prochorowką według stanu z 11 lipca 1943 5 Armia Pancerna liczyła 985 czołgów i dział samobieżnych. Wśród tych pojazdów 314 to T-70, co stanowiło 32% sprzętu pancernego armii. Straty czołgów w czasie działań na Łuku Kurskim były procentowo niższe niż T-34. Miało to związek z taktyką, według której T-70 nacierały najczęściej w drugim rzucie. Czołgi miały też niewielkie rozmiary, co utrudniało bezpośrednie trafienie. Po doświadczeniach w czasie walk na Łuku Kurskim generał Rotmistrow napisał do Żukowa:
W listopadzie 1943 wprowadzono nowe etaty brygad pancernych mających na uzbrojeniu wyłącznie czołgi T-34. W miarę przechodzenia na te etaty zmniejszała się liczba T-70 w jednostkach pancernych. Od kwietnia 1944 zaczęto w pułkach pancernych likwidować kompanie czołgów uzbrojone w T-70. Pozostałe wozy wykorzystywano w dalszym ciągu w batalionach rozpoznawczych i brygadach lekkiej artylerii samobieżnej. Pojazdy przeznaczono do ochrony sztabów, dla oficerów łącznikowych oraz jako wozy dowódcze i szkolne. Niektóre czołgi przetrwały w jednostkach liniowych do końca wojny.

Czechosłowacja
Czołgi T-70M znajdowały się w latach 1943-1947 na uzbrojeniu wojsk czechosłowackich walczących u boku RKKA. W czerwcu 1943 przybyło pierwszych 5 czołgów T-70M dla powstającego batalionu pancernego. 4 października 1943 przyjęto na stan kolejnych 6 pojazdów, a jeden uszkodzony używany do szkolenia zwrócono. 10 czołgów zgrupowano w kompanii czołgów lekkich dowodzonej przez ppor. Richarda Tesarika. 9 listopada 1943 jednostka czechosłowacka licząca 7 czołgów, gdyż trzy uległy wcześniej usterkom wzięła udział w walkach o Czerniachów wspierając 51 Dywizję Strzelców. W wyniku tych walk straciła 4 czołgi. Następnie czechosłowackie czołgi brały udział w ataku na wieś Ruda (stracono jeden pojazd) i ataku na Białą Cerkiew. W tym czasie oddano jeden czołg do jednostki radzieckiej. W pierwszej połowie 1944 batalion przeformowano w pułk, a następnie w 1 Czechosłowacką Samodzielną Brygadę Pancerną (1 československá samostatná tanková brigáda). W 3 batalionie zgrupowano 3 czołgi T-70 (jeden wkrótce spisano ze stanu ze względu na zużycie), które uzupełniono we wrześniu 1944 trzema kolejnymi[50]. W październiku w walkach o zdobycie Zyndranowej wzięło udział 5 czołgów T-70. Po zakończeniu operacji dukielskiej w brygadzie pozostały 3 czołgi. W styczniu 1945 dwa pojazdy oddano do składnic sprzętu uszkodzonego. W brygadzie pozostał 1 T-70, który znajdował się w sztabie. W latach 1946-1947 zdekompletowany czołg pozostawał na terenie szkoły w Vyskowie, a następnie został oddany na złom. Razem wojska czechosłowackie użytkowały co najmniej 14 czołgów T-70.

Polska
Czołgi T-70M znajdowały się w latach 1943-1949 na uzbrojeniu Ludowego Wojska Polskiego. Pierwsze pojazdy przybyły 8 lipca 1943 z Fabryki GAZ w Gorkim. Było to 7 pojazdów, które utworzyły 4 kompanię w 1 pułku czołgów. Pojazdy te wzięły udział w bitwie pod Lenino. 5 października 1943 przybyło kolejnych 8 czołgów, które utworzyły 4 kompanię w 2 pułku czołgów. Czołgi T-70 będąc na uzbrojeniu 1 Brygady Pancernej im. Bohaterów Westerplatte były wykorzystywane w czasie bitwy pod Studziankami. Służyły przede wszystkim do zadań łącznikowych, ochrony sztabu i dowozu amunicji oraz zaopatrzenia dla czołgów T-34. We wrześniu 1944, kiedy brygada przechodziła reorganizację prawie wszystkie czołgi wycofano ze składu brygady. Czołgi przekazano do 3 szkolnego pułku czołgów – 10 pojazdów i do Oficerskiej Szkoły Broni Pancernej – 3 czołgi. 1 pojazd trafił do 27 pułku artylerii samobieżnej. 1 czołg będący w momencie reorganizacji w naprawie pozostał w składzie brygady do marca 1945. 7 grudnia 1943 10 czołgów dostarczono do 1 batalionu rozpoznawczego 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych, a następnie 1 Armii WP. W składzie batalionu brały udział w walkach m.in. o Wał Pomorski. W momencie zakończenia wojny w batalionie zostały tylko 2 czołgi. Najliczniej czołgi T-70 były reprezentowane w jednostkach szkolnych. 3 szkolny pułk czołgów użytkował 20 czołgów, a Oficerska Szkoła Broni Pancernej 21 T-70. Razem w latach 1943-45 LWP otrzymało 53 czołgi. 16 lipca 1945 pozostawało na stanie 41 pojazdów. Jesienią 1945 wszystkie sprawne czołgi zgrupowano w 1 batalionie rozpoznawczym i w 2 batalionie motocyklowym. W latach 1946-1947 czołgi użyto bojowo w walkach z operującymi na terenie południowo-wschodniej Polski oddziałami UPA. W maju 1949 czołgi będące w składnicach sprzętu przekazano na złom. Części i zespoły z wycofywanych pojazdów wykorzystywano do napraw dział samobieżnych SU-76M.

III Rzesza
Zdobyczne pojazdy oznaczone PzKpfw T-70(r) były użytkowane w liczbie 40-50 sztuk przez oddziały niemieckie, najczęściej piechoty i policji. W dywizjonach artylerii lekkiej po usunięciu wieży pełniły rolę ciągników do holowania armat.

Zachowane pojazdy
Do dziś zachowało się nie mniej niż 27 czołgów T-70 i T-70M.

Rosja – 13 szt.
Jeden czołg w Muzeum Czołgów w Kubince, kolejny w Parku Zwycięstwa na Pokłonnej Górze w Moskwie oraz w muzeach w Wsiewołożosku w obwodzie leningradzkim, Orle, Togliatti, Saratowie i w mieście Wierchniaja Pyszma w obwodzie swierdłowskim. Jeden czołg znajduje się w Pskowie. Został on zmontowany z pięciu różnych pojazdów. Pięć czołgów ustawiono jako czołgi-pomniki w następujących miejscowościach:

Nowogrodzie Wielkim,
Niżnym Nowogrodzie,
Kamieńsku Szachtyńskim w obwodzie rostowskim,
Wołgogradzie,
Kołaczu nad Donem w obwodzie wołgogradzkim.
Ukraina – 10 szt.
Jeden pojazd w Muzeum historii Ukrainy w II wojnie światowej[k] w Kijowie, a drugi na terenie dioramy „Bitwa o Dniepr” w Dnieprze. Pozostałe zachowane egzemplarze to czołgi-pomniki w miejscowościach:
Czerwonij Oskił w obwodzie charkowskim,
Bakczysaraj na Półwyspie Krymskim,
Konstantynówka w obwodzie donieckim,
Melitopol w obwodzie zaporoskim,
Niżyn w obwodzie czernihowskim,
Solonicewka w obwodzie charkowskim,
Użhorod w obwodzie zakarpackim,
Wierszacy w obwodzie czerkaskim.

Białoruś – 1 szt.
Czołg-pomnik w miejscowości Jeziaryszcza w rejonie horodeckim.

Finlandia – 1 szt.
Pojazd pozbawiony armaty w Muzeum Czołgów w Parola (Panssarimuseo).

Polska – 1 szt.
Egzemplarz, który początkowo stał jako czołg-pomnik w Baligrodzie. W 1975[60] został przeniesiony do Poznania, gdzie obecnie jest eksponatem w Muzeum Broni Pancernej w Poznaniu[57] - oddziale Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. W jego miejscu jako pomnik w Baligrodzie ustawiono T-34/85

Uzbekistan – 1 szt.
Pojazd jako eksponat w szkole wojsk pancernych w Chirchiq.

Dane techniczne
Państwo: ZSRS
Producent: Gorkowskij Awtomobilnyj Zawod, Gorki (Niżny Nowogród),
Zawod Nr 37, Moskwa/Swierdłowsk
Zawod Nr 38, Kirow (Wiatka)
Typ pojazdu: czołg lekki
Trakcja: gąsienicowa
Załoga: 2 os.
Projektant: Nikołaj Astrow
Prototypy: 1942
Produkcja: 1942–1943
Wycofanie: 1949
Wyprodukowanych: 8226 egz.
Silniki: zespół GAZ-203 - 2 sprzężone typu GAZ-202, gaźnikowe, 4-suwowe, rzędowe, 6-cylindrowe, chłodzone cieczą
Pojemność skokowa: 2 × 3480 ccm
Średnica cylindra: 82 mm
Skok tłoka: 110 mm
Moc maksymalna: 2 × 70 KM (51,5 kW) przy 3400 obr./min
Przeniesienie napędu: sprzęgło główne suche, dwutarczowe, skrzynia biegów mechaniczna, cztery biegi do przodu, jeden bieg do tyłu, stożkowa przekładnia główna, sprzęgła boczne, wielotarczowe z hamulcami taśmowymi, jednorzędowe przekładnie boczne
Pojemność zbiornika paliwa: 440 L
Opancerzenie: spawane z jednorodnych (utwardzanych powierzchniowo) płyt walcowanych; kadłub – przód/góra 35 mm, przód/dół 45 mm, boki 15 mm, tył 25 mm, góra 10 mm, skos tylny 15 mm, dno/przód 15 mm, dno/środek – 10 mm, dno/tył – 6 mm, wieża-przód 6 mm, wieża – przód 35 mm, odlewana osłona jarzma do 50 mm, boki i tył wieży 35 mm, góra 15 mm
Długość: 4290 mm (T-70)
4285 mm (T-70M)
Szerokość: 2305 mm (T-70)
2420 mm (T-70M)
Wysokość: 2055 mm (T-70)
2035 mm (T-70M)
Rozstaw środków gąsienic: 2080 mm (T-70)
2120 mm (T-70M)
Szerokość gąsienic: 260 mm (T-70)
300 mm (T-70M)
Podziałka gąsienic: 98 mm (T-70)
111 mm (T-70M)
Prześwit: 300 mm
Masa bojowa: 9200 kg (T-70)
9800 kg (T-70M)
Moc jednostkowa: 15,2 KM/t
Nacisk jednostkowy: 0,67 kg/cm² (T-70)
0,73 kg/cm² (T-70M)
Prędkość maksymalna: 42 km/h (T-70 droga)
40 km/h (T-70M droga)
25 km/h (teren)
Zasięg: 350 km (T-70 po drodze)
300 km (T-70M po drodze)
235 km (T-70 w terenie)
220 km (T-70M w terenie)
Brody (głęb.): 90 cm
Rowy (szer.): 180 cm
Ściany (wys.): 60 cm
Kąt podjazdu: 35° (T-70)
30° (T-70M)
Przechył boczny: 25°
Uzbrojenie: 1 x armata czołgowa 20K wz. 1938 kal. 45 mm + 1 x km DT kal. 7,62 mm
Zapas amunicji: 70-90 szt. kal. 45 mm + 945-1000 szt. kal. 7,62 mm + 10 granatów obronnych F-1
Pole ostrzału w pionie: -6°…+20°
Pole ostrzału w poziomie: 360°
Wyposażenie: radiostacja 9R lub 12-RT (tylko wozy dowodzenia)
Użytkownicy: ZSRS, Polska, Czechosłowacja

IS-1 (Iosif Stalin – Józef Stalin; IS-85) – radziecki czołg ciężki z okresu II wojny światowej. Był to pierwszy z serii czołgów IS, które zastąpiły w Armii Czerwonej czołgi KW.

Latem 1943 roku powstał w zakładach w Czelabińsku pierwszy model nowego czołgu ciężkiego. Początkowo nosił on oznaczenie "obiekt 237". Jego głównym konstruktorem był N. F. Szaszmurin. 8 sierpnia 1943, czołg został przyjęty do uzbrojenia Armii Czerwonej. Nowy pojazd otrzymał oznaczenie IS-1 lub IS-85. Czołg był uzbrojony w armatę D-5T kal. 85 mm. Miał masę ok. 44 t. Wyprodukowano tylko 107 egzemplarzy IS-1, ponieważ w tym okresie powstał czołg średni T-34-85 uzbrojony w identyczną armatę i zaszła potrzeba wzmocnienia uzbrojenia czołgu ciężkiego.

Na bazie czołgu IS-1 opracowano czołg IS-2.

Dane techniczne
Państwo: ZSRS
Producent: Czelabinskij Traktornyj Zawod, Czelabińsk, ZSRS
Typ pojazdu: czołg ciężki
Trakcja: gąsienicowa
Załoga: 4 os.
Prototypy: 1943
Produkcja: 1943-1944
Wyprodukowanych: 107 egz.
Wycofanie: 1945
Silnik: 1 typu W-2-IS, wysokoprężny, 4-suwowy, widlasty, 12-cylindrowy, o kącie rozchylenia cylindrów 60°, chłodzony cieczą
Pojemność skokowa: 38 880 ccm
Moc maksymalna: 520 KM (382 kW) przy 2000 obr./min
Przeniesienie napędu: przekładnia mechaniczna, 8 biegów do przodu i 2 do tyłu
Opancerzenie: 20-120 mm, 100-120 mm z przodu, 90-120 mm z boku, 60 mm z tyłu, 30 mm z góry, 30 mm na dnie, 100 mm na wieży
Długość: 6770 mm
Szerokość: 3070 mm
Wysokość: 2735 mm
Prześwit: 465 mm
Masa bojowa: 44 200 kg
Pojemność zbiornika paliwa: 500 L (zasadniczy) + 360 L (dodatkowe)
Zużycie paliwa:280-330 L/100 km (droga)
330-450 L/100 km (teren)
Prędkość maksymalna: 40 km/h (droga)
10-15 km/h (teren)
Zasięg: 150 km (droga)
110-125 km (teren)
Moc jednostkowa: 11,8 KM/t
Nacisk jednostkowy: 0,78 kg/cm²
Brody (głęb.): 130 cm
Rowy (szer.): 250 cm
Ściany (wys.): 100 cm
Kąt podjazdu: 38°
Uzbrojenie: 1× armata D-5T kalibru 85 mm + 3× karabin maszynowy DT kalibru 7,62 mm
Zapas amunicji: 59 szt. kalibru 85 mm + 2520 szt. kalibru 7,62 mm
Pole ostrzału w pionie: −4°…+ 23°°
Pole ostrzału w poziomie: 360°
Wyposażenie: radiostacja 10R lub 10RK